ਕੀ ਮਿਲਿਆ ਏ ਦੱਸ ਤੈਨੂੰ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਕੇ
ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਲਾਜ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ਕੇ
ਜਿਹਦੀ ਪੱਤ ਨੂੰ ਤੂੰ ਉਛਾਲਿਆ ਸ਼ਰੇਆਮ ਵਿੱਚ ਬਜਾਰ
ਤੇਰੇ ਲਈ ਸੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਡੋਲ ਕੇ
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਸਿਜਦਾ ਉਸ ਸਕਸ਼ ਨੂੰ
ਤੂੰ ਕੀਤਾ ਅਪਮਾਨ ਉਸ ਸਿਜਦੇ ਦਾ ਮੰਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲ ਕੇ
ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਤੂੰ ਬਣ ਕੇ ਪਿਹਰੇਦਾਰ
ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੈਲਾ ਗੰਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਘਚੋਲ ਕੇ
ਸ਼ੋਹਰਤ ਆਪਣੀ ਦਾ ਤੂੰ ਇੰਨਾ ਗਰੂਰ ਨਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰ
ਕਹਾਂਵੇਂਗਾ ਗੱਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਅਸਥ ਫਰੋਲ ਕੇ
‘ਸ਼ਮੀ “ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਦਾ ਫਿਰ ਵਿਵਾਦ ਨਾ ਕਰ ਖੜਾ
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਮਾਨਾਂ ਮੱਹਜਬਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋਲ ਕੇ
ਮਿਲ ਜਿਆ ਕਰੀਂ ਧੀਏ........... ਕਹਾਣੀ / ਸਿ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ
ਗੁਰਮੀਤ ਜਦੋਂ ਮੰਗੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨੀ ਭਿਣਕ ਪਈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਬੜੀ ਹੀ ‘ਕੱਬੀ’ ਸੀ। ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਤ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਲੂਕ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰੜਾ ਕਰਦੀ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਥਾਲੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਡੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਉਸ ਪ੍ਰਮ-ਸ਼ਕਤੀ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
- “ਹੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ! ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਸਮੱਤ ਬਖਸ਼।" ਆਪਣੇ ਵਿਆਹਤਾ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੁਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਦੀ। ਗੁਰਮੀਤ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਮਿਲਟਰੀ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਰਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਾਫੀ ਰਿੜ੍ਹ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਸੱਸ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਇਕੱਲੀ-ਇਕੱਲੀ ਧੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਪੇਕੀਂ ਅਤੇ ਸਹੁਰੀਂ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਸਨ। ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦਾ ਪੁੱਤ ਰੂਪਇੰਦਰ ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲਿਜ। ਰੂਪਇੰਦਰ ਇਕ ਲੰਡਰ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਕਾਲਿਜ ਵਿਚ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਘੱਟ ਅਤੇ ਲਫੈਂਡਪੁਣਾਂ ਜਿਆਦਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗਸ਼ਤ ਜਿ਼ਆਦਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਆਦੀ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਰਟਾਇਰਮੈਂਟ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰੂਪਇੰਦਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਉੱਕਾ ਹੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਲਾ ਲਿਆ। ਪਰ ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾ ਬਦਲੀ। ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਚੱੈਕ ਅੱਪ ਘੱਟ ਅਤੇ ਛਾਤੀਆਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਨਾਪਦਾ ਤੋਲਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਦਿਨ ਤਾਂ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਉਪਰੋਂ ਪਾਣੀ ਹੀ ਵਗ ਗਿਆ, ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਰੂਪਇੰਦਰ ਨੇ ਦੁਆਈ ਲੈਣ ਆਈ ਕੁੜੀ ਹੀ ਫੜ ਲਈ। ਕਾਫੀ ਲਾਅਲਾ-ਲਾਅਲਾ ਹੋਈ। ਪਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਬਾਰਸੂਖ਼ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਗੱਲ ਦਬਾ ਲਈ। ਰੂਪਇੰਦਰ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਦੁਆ ਕੇ ਗੱਲ ਰਫ਼ਾ-ਦਫ਼ਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਰੂਪਇੰਦਰ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਬੰਦਾ, ਡਾਕਟਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰਮ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਕਈ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਹੀ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਧਰਤੀ ਗਰਕਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਕੱਲੇ-ਕਹਿਰੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਘੂਰਨੋ ਵੀ ਡਰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੀ ਮਡੀਹਰ ਦਾ ਕੀ ਇਤਬਾਰ? ਗੁੱਸੇ ਮਾਰਿਆ ਖੂਹ ਖਾਤੇ ਹੀ ਪੈ ਜਾਵੇ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੱਗੋਂ ਥੱਪੜ ਹੀ ਕੱਢ ਮਾਰੇ? ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥ!
- “ਤੇਰੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਲਾਅਡ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਵਿਗਾੜਤਾ।" ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲੱਗਾ ਡਾਕਟਰ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਬੈਠਾ।
- “ਕੀ ਪਰਲੋਂ ਆ ਗਈ? ਮੁੰਡੇ ਖੁੰਡੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਤਿੱਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਐ - ਕੀ ਅਗਲੀ ਦੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਤੀ?”
- “ਅਗਲੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਈ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ-ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਰੈਂਗੜੇ ਇਹਦੇ 'ਚ ਚਿੱਬ ਪਾ ਦਿੰਦੇ-ਬਾਹਲੀ ਹੱਫੀ ਬਣੀ ਫਿਰਦੀ ਐਂ।"
- “ਤਾੜੀ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਵੱਜਦੀ ਐ-ਸਾਰਾ ਕਸੂਰ ਮੁੰਡੇ ’ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।" ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਤੱਟ ਫੱਟ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ।
- “ਤੇਰੇ ਧੀ ਹੈ ਨਹੀ ਨਾਂ ਘਰੇ-ਤੈਨੂੰ ਧੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕੀ ਪਤੈ? ਲੱਗ ਪਈ ਚਬਰ-ਚਬਰ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨ ਹਰਾਮਦੀ!"
ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਭੂਸਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚੁਪ ਕਰ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ, ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਨ ਭੰਨਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਸਾ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੁੱਸਾ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਕੀ ਲੈ ਕੇ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਿੱਸਲ ਕਰ ਕੇ ਹਟਦਾ ਸੀ। ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਵੱਸ ਨਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੂੰ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ‘ਹਰਾਮਦੀ’ ਲਫਜ਼ ਵਰਤਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਭੱਠੀ ਮਘਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਚੁੱਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ। ‘ਹਰਾਮਦੀ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਭੂਤਰਿਆ ਡਾਕਟਰ ਖੱਬੇ ਸੱਜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਬੱਸ! ਪਰਾਗਾ ਪਾ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ! ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰੀ।
- “ਇੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਸਾਕਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਘਾਟੈ? ਤੂੰ ਮੁੜ ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਕਰਕੇ ਤੇ ਦੇਖ- ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਮੁੜ ਢੇਰ ਪਏ ਲਾ ਦਿਆਂਗੇ- ਉੱਤਰਾਂ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ’ਚ ਹੈ?” ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੇ ‘ਅੰਬਰਸਰੀਏ’ ਭਾਊ ਮਾਮੇ ਨੇ ਆਖਿਆ। ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਕੁੰਢ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਕੱਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਉਪਰੋਂ ਦੀ ਕੋਚਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਗਟਰ ਗਟਰ’ ਝਾਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
- “ਜੈਤੋ ਵਾਲੇ ਬਰਾੜ ਬਾਰੇ ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਐ? ਕੈਪਟਨ ਬੜਾ ਹੀ ਸਾਊ ਬੰਦੈ।" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਛੱਡ ਪਰਾਂਹ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ - ਕੈਪਟਨ ਕੋਈ ਬੰਦੈ? ਉਹ ਤਾਂ ਮੁੜ ਨਿਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥੀ ਲੱਗਦਾ ਊ।" ਮਾਮੇ ਨੇ ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
- “ਸਾਨੂੰ ਬੰਦੇ ਚਾਹੀਦੇ ਐ ਘੈਂਟ - ਜਿਹੜੇ ਜੁਆਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਹੋਣ।" ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਜੁਆਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣ ਚਾਹੇ ਨਾ ਆਉਣ - ਪਰ ਤੂੰ ਗੁਤਨੀ ਜਰੂਰ ਪੱਟਾਵਾਂਏਂਗੀ- ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰੀ ਜਬਾਨ ਚੱਲਣੋਂ ਰਹਿਣੀ ਨਹੀ-।"
- “ਉੱਤਰਾਂ ਗੱਲ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਦਰੁਸਤ ਈ - ਮੁੜ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਪਿੱਠ ਤੇ ਹੋਏ ਜੁਆਨ ਦੀ ਭੱਲ ਤਾਂ ਬਣੀ ਰਹੂ।“ ਮਾਮੇ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ, “ਕੋਈ ਉੱਤਰਾਂ ਅੱਖ ’ਚ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਮੁੜ ਨਾ ਰੜਕੂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ।"
- “ਘੱਲਾਂ ਆਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ?” ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੇ ਫੁੱਫੜ ਨੇ ਆਖਿਆ।
- “ਚਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ 'ਕੱਲੀ-'ਕੱਲੀ ਭੈਣ ਐਂ।"
- “ਕਰ ਲਓ! ਦਾਜ ਦਹੇਜ ਦੀ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਈ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ।" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਕਿਉਂ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ? ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਜਿਵੇਂ ਭੱਜ ਕੇ ਵਿਚ ਹੋਈ, “ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਆਬਦੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੇਣੈ -ਸਾਨੂੰ ਦੇਣੈ?” ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਰਹਿ ਨਾ ਸਕੀ।
- “ਮੁੜ ਭਾਅ ਫੌਜੀਆਂ ਆਲੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੁੜ ਪਿਆ ਕਰ- ਘਰ ਆਈ ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੋੜੀ ਊ? ਉੱਤਰਾਂ ਆਪਾਂ ਕੋਈ ਮੰਗ ਨਹੀ ਧਰਦੇ - ਵੈਸੇ ਮਾਮਿਆਂ ਫੁੱਫਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਛੁੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਈ।"
- “ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ? ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਵਿਆਹੁੰਣੈ- ਅਸੀਂ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਕਿਹੜਾ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਵਾਂਗੇ?”
ਡਾਕਟਰ ਚੁਪ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਚੱਕੀਰਾਹੇ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀ ਵੱਟੀਦਾ ਸੀ। ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਭਾਊ ਅੱਗੇ ਉਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਝੱਜੂ ਨਹੀ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ! ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੇ ਫੁੱਫੜ ਨੇ ਗੱਲ ਚਲਾਈ।
ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।
ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੰਗਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ। ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੇ ਦਾਜ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਰਿੱਜ਼, ਸੋਫੇ਼, ਅਲਮਾਰੀਆਂ, ਟੀ.
ਵੀ. ਅਤੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ! ਮਾਮਿਆਂ-ਫੁੱਫੜਾਂ ਤੱਕ ਛਾਪਾਂ ਪਾਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਅਜੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀ ਸੀ।
- “ਮੇਰਾ ਗਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਢਕਿਆ?” ਉਹ ਮੂੰਹ ਵੱਟੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗ ਤੇ ਫੂਸ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘੱਟ ਸਨ।
- “ਹੈਂ-ਹੈਂ ਨੀ! ਇਹ ਕੀ ਆਖ? ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਵਿਆਹਿਐ- ਗਲ ਢਕਣ ਦਾ ਤਾਂ ਭੈਣੇ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਸੀ।" ਕੋਈ ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ।
- “ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਭਾਈ ਮੂਲੋਂ ਈ ਨਿੱਕਾ ਕੱਤਿਆ।" ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਝਰਨਾਹਟ ਚੜ੍ਹਦੀ ਅਤੇ ਸਿਰ ਚਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
- “ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ ਭਾਈ ਸਾਹੇ ’ਚ ਕਲੇਸ਼ ਮਾੜਾ ਹੁੰਦੈ।" ਗੁਆਂਢਣ ਸੰਤੀ ਬੁੜ੍ਹੀ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੱਤ ਦਿੱਤੀ।
- “ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਈ ਐ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ - ਪਰ ਅੱਜ ਕਲੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ - ਸ਼ਗਨਾਂ ਦਾ ਖੱਟਿਆ ਈ ਖਾਈਦੈ।" ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਚਿਆਰੀ ਨੇ ਹਾਮ੍ਹੀਂ ਭਰੀ।
ਬਾਹਰ ‘ਅੰਬਰਸਰੀਆ’ ਮਾਮਾ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਰੱਜਿਆ ਲਲਕਾਰੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਝੂਲਦਾ ਅੰਦਰ ਆਇਆ।
- “ਦੇਖ ਕੁੜੀਏ! ਮੁੜ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੇਰੇ ਘਰ 'ਤੇ ਖੂਨ ਪਏ ਵਗਾਂਦੇ ਰਹੇ - ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਇੱਕੋ ਮੁੰਦਰੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ? ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਤੇਰੀ ਦੁਖਦੇ ਸੁਖਦੇ ਬਾਤ ਨਹੀ ਮੁੜ ਪੁੱਛੀ ਸੀ - ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੜ ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਇੱਤਰਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁੜ ਕਿੱਧਰਲਾ ਇਨਸਾਫ ਹੋਇਆ?”
- ਉਏ ਮਾਮਾ ਬੱਸ ਵੀ ਕਰ ਪਤੰਦਰਾ! ਆ ਬਾਹਰ ਪੈੱਗ ਸ਼ੈੱਗ ਲਾਈਏ।" ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੇ ਦੋਸਤ ਮਾਮੇਂ ਨੂੰ ਧੱਕੀ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਦੀ ਬੱਸ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾਈਦੈ।
- “ਉੱਤਰਾਂ ਕੁੜੀਏ ਮੁੜ ਯਾਦ ਰੱਖੀਂ - ਦੁਖਦੇ ਸੁਖਦੇ ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਮੈਂ ਈ ਆਣਾ ਊਂ।" ਮਾਮਾ ਬੁੱਕਦਾ ਜਾਂਦਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਰਿੰਗ ਬੈਠੇ ਟਰੈਕਟਰ ਵਾਂਗ ਧੂੰਆਂ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
- “ ਵੇ ਮੈਂ ਕਿਹੜੇ ਜਣਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਟਾਂ.....?” ਉਠ ਕੇ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ਦੁਹੱਥੜ ਮਾਰੀ। ਪਰ ਸੰਤੀ ਬੁੜ੍ਹੀ ਨੇ ਫਿਰ ਬਿਠਾ ਲਈ।
- “ਕਲੇਸ਼ ਮਾੜਾ ਹੁੰਦੈ ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ!“
- “ਬਹਿਨੀ ਐਂ ਕਿ ਦੇਵਾਂ ਮੱਤ ਹਰਾਮਦੀਏ?” ਡਾਕਟਰ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਵਾਂਗ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦੜ ਵੱਟ ਗਈ। ‘ਹਰਾਮਦੀਏ’ ਵੱਖੀਆਂ ਸੇਕਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਸ਼ਾਮਤ ਦਾ ਘੁੱਗੂ ਸੀ। ਡਾਂਗ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ।
- “ਬੱਸ ਡੱਡੇ ਗੁੱਸਾ ਥੁੱਕੋ - ਸ਼ਗਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਕਾਹਤੋਂ ਕਲੇਸ਼ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ?” ਸੰਤੀ ਬੁੜ੍ਹੀ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
- “ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕੰਨੀ ਦੇਖੀ ਜਾਨੈਂ - ਬੱਸ ਈ ਨਹੀ ਕਰਦੀ ਗੱਦਾਂ ਯੱਧੀ - ਕੀ ਕੰਜਰਖਾਨਾਂ ਖੜ੍ਹੈ ਕੀਤੈ ਇਹਨੇ ਮੱਚੜ ਜੀ ਨੇ!“ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਲਾਂਬੂ ਛੱਡਦਾ ਡਾਕਟਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਖ਼ੈਰ! ਸੰਤੀ ਬੁੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਸਦਕਾ ਵਿਆਹ ਘੱਟਣ ਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੀ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਨਾਲ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਪਰ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ਦਿਲੋਂ ਖੋਰ ਨਾ ਗੁਆਇਆ। ਨੂੰਹ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪਿਆ ਵਲ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵੱਟ ਚਾਹੜਦਾ ਸੀ। ਨੂੰਹ ਰੋਟੀ ਪਕਾ ਕੇ ਦਿੰਦੀ ਉਸ ਦੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਉਂਦੀ। ਸਬਜ਼ੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੱਕ ਬੁੱਲ੍ਹ ਮਾਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
ਪਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰਹ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਕਰਦੀ, “ਆਹ ਭਿੱਟਭਿਟੀਆ ਜਿਆ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਮਾਰਿਆ।“ ਪਰ ਧੰਨ ਸੀ ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਜਰਦੀ, ਸਹਾਰਦੀ। ਮੂੰਹੋਂ ਕਦੇ ਨਾ ਬੋਲਦੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੂਪਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸੱਸ ਦੇ ਕੁਰੱਖਤ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਪੀਤੀ ਵਿਚ, “ਮੰਮੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਈ ਕੁਛ ਐਹੋ ਜਿਐ- ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਕਰ!“ ਆਖ ਕੇ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਛੱਡਦਾ। ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਕਦੇ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੂਪਇੰਦਰ ਵਰਤ ਛੱਡਦਾ ਅਤੇ ਦਿਨੇ ਸੱਸ ਕੰਮ ’ਤੇ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ!
ਕਈ ਵਾਰ ਗੁਰਮੀਤ ਦੇ ਪੇਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਪਰ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਮਾਰ ਕੇ ਟਰਕਾ ਛੱਡਦੀ। ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦੇ ਵਰਤਾਂ ’ਤੇ ਗੁਰਮੀਤ ਦਾ ਭਰਾ ਲੈਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੈਦ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਈ ਹੋਵੇ।
ਜਦ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਨੂੰਹ ਪੇਕੀਂ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬਰੜਾਹਟ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
- “ਮੇਰੀ ਕਾਹਨੂੰ ਹੁਣ ਦੱਸ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਐ ਇਸ ਘਰ ’ਚ - ਜੋ ਕਰਨ ਨੂੰਹ ਸਹੁਰਾ ਈ ਕਰਨ।“ ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।
- “ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਆਪਹੁਦਰੀ ਘਰੇ ਰੱਖਣੀ- ਰਹੇ ਪੇਕੀੰਂ - ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਤਲਾਕ ਦੇ ਦੇਣੈਂ!”
- “ਤੈਨੂੰ ਚਾਰਾਂ ਬੱਕਲ? ਮਾਰ ਮਾਰ ਪੁੜੇ ਸੇਕਦੂੰ - ਕੁਛ ਨਾ ਆਖ!“ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਹਾ।
- “ਚਾਰਾਂ ਬੱਕਲ - ਸੇਕਦੂੰ ਪੁੜੇ - ਜੀਹਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਾਥ ਦਿੱਤੈ - ਉਹਦੀ ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਦੱਸ ਨਹੀ -ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਆਈ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੀ ਘੋਲ ਕੇ ਸਿਰ ਪਾ ਦਿੱਤੈ - ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰੰਡੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਖੇਖਣ ਹੱਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।“ ਉਹ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇਕਲੌਤੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ‘ਰੰਡੀ’ ਆਖ ਰਹੀ ਸੀ।
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬੈਂਤ ਫੜ ਕੇ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦੀ ਤਹਿ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਰੋਂਭੜ੍ਹੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਧੁੱਤ ਰੂਪਇੰਦਰ ਜਦ ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕਾਫ਼ੀ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਉਹ ਮਾਂ ਦੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡਿੱਗ ਹੀ ਪਿਆ। ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਉਸ ਤੋਂ ਸਟੈਂਡ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵੈਸੇ ਹੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
- “ ਲੈ ਪੁੱਤ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰ ਲੈ - ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਹੂ ਛੱਡ ਦੇ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਂ ਛੱਡ ਦੇ।“ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ਪੁੱਤ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ।
- “ਮੰਮੀ! ਬਹੂਆਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀਹ - ਮਾਂ ਕਿਥੋਂ ਲਿਆਊਂ?” ਸ਼ਰਾਬੀ ਰੂਪਇੰਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਹੁਸਨ ਜਵਾਨੀ ਮਾਪੇ - ਮਿਲਦੇ ਨਹੀਂ ਹੱਟੀਆਂ ਤੋਂ” ਕਵਿਸ਼ਰੀ ਕਰਦਾ ਉਹ ਘੁਰਾੜ੍ਹੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਪਿਆ ਡਾਕਟਰ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਪਈ ਸੀ। ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਉਹ ਸੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ।
ਜਦ ਰੂਪਇੰਦਰ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਲੈਣ ਨਾ ਹੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਬਗੈਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਜਿ਼ੱਦੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ਨੂੰਹ ਨਾਲ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਗੁਰਮੀਤ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੇ ‘ਖ਼ਬਰਦਾਰ’ ਆਖ ਕੇ ਵਰਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਨੂੰਹ ਦੀ ਪਕਾਈ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਖਾਧੀ।
ਰੂਪਇੰਦਰ ਗੁਰਮੀਤ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਹੀ, ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਖੇਤ ਜਾ ਕੇ ਦਾਰੂ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ।
ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਹੋਏ ਰੂਪਇੰਦਰ ਨੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਦੋਸਤ ਬਹੁਤਾ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੜਕ ਪੈ ਕੇ ਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਪੀਡ ਜਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਰੂਪਇੰਦਰ ਤੋਂ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਨਾ ਸੰਭਲਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਟਰੱਕ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਿਆ। ਰੂਪਇੰਦਰ ਦੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ। ਕੋਈ ਮਨਹੂਸ ਖਬਰ ਲੈ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਿਆ।
ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ! ਘੋਰ ਦੁਖੀ! ਖ਼ਾਮੋਸ਼! ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਉਪਰ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਨੂੰਹ ਦੋ ਵਾਰ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਆਖ ਆਈ ਸੀ।
- "ਤੂੰ ਪੈ ਜਾ ਪੁੱਤ! ਮੈਂ ਆਪੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲਊਂ!“ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੱਥਾ ਠਣਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਸਵੇਰ ਦੀ ਫ਼ਰਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
- “ਚਾਚਾ ਜੀ ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਪੱਟੇ ਗਏ! ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਿਆ!” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਾਬਤ ਸੂਰਤ ਭਤੀਜਾ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪਿੱਟਿਆ। ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਜਿਹੀ ਮਨਹੂਸ ਖਬਰ ਦੀ ਕਾਫੀ ਚਿਰ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਦੁਖੀ ਦਿਲ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਹੋ, ਨੁੱਚੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਭਾਣੇ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ। ਗੁਰਮੀਤ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਲਜਾ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਪਰ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀ ਸੀ।
ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਜਾ ਕੇ ਪੱਤ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਆਇਆ। ਰੂਪਇੰਦਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਿਰ ਪਾਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੂਨ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਗੜੁੱਚ ਸੀ।
ਟਰਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਲਾਸ਼ ਲਾਹੀ ਗਈ।
- “ ਅੰਦਰ ਲੈ ਚੱਲੋ!” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਘਰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਭਾਈ!” ਕਿਸੇ ਬਜੁਰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ।
- “ਇਹ ਘਰ ਨਹੀ ਕਬਰਸਤਾਨ ਐ - ਅੰਦਰ ਲੈ ਚੱਲੋ.....!” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੀਕ ਕੇ ਕਿਹਾ।
ਲਾਸ਼ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਏ।
- “ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ! ਨੀ ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ!! ਅੱਜ ਰੋ ਲੈ ਜਿੰਨਾ ਰੋਣੈ - ਰੋ ਲੈ ਰੱਜ ਕੇ - ਲਾਹ ਲੈ ਚਾਅ - ਆਹ ਦੇਖ ਰੂਪ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਆ ਗਈ - ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ....!” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇਹੋਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਕਿਹਾ।
- “ਦੇਖ ਲੈ ਤੇਰੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਲਾਅਸ਼ ਆ ਗਈ - ਜੀਹਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਤੂੰ ਬੁੱਕਦੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ - ਹਰਬੰਸ ਕੁਰੇ.....!” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਜਿਵੇਂ ਕਮਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਘਰ ਵਿਚ ਰੋਣ ਪਿੱਟਣ ਪੈ ਗਿਆ। ਗੁਰਮੀਤ ਨੇ ਛਾਤੀ ਪਿੱਟ ਲਾਲ ਕਰ ਲਈ। ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਹਾਲੋਂ ਬੇਹਾਲ ਸੀ। ਹੋਣੀ ਕਿੱਡੀ ਬਲਵਾਨ ਸੀ? ਨੂੰਹ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਮਹਿੰਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਹੀ ਸੀ!
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਰੂਪਇੰਦਰ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੂਹ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਆਖੰਡ ਪਾਠ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਵਿਛੜੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜਗਾਹ ਬਖਸ਼ਣ ਲਈ ਦਾਤੇ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਹੋਈਆਂ।
ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨਾਲ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹਾਰ ਗਏ। ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਗਏ।
ਮਹੀਨਾਂ ਕੁ ਬੀਤਣ ਤੇ ਗੁਰਮੀਤ ਦਾ ਬਾਪ ਆ ਗਿਆ।
- “ਚੰਨਣ ਸਿਆਂ - ਜੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰੇਂ ਤਾਂ.....।“ ਗੁਰਮੀਤ ਦੇ ਬਾਪੂ ਤੋਂ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ।
- “ਗੁਰਮੁਖ ਸਿਆਂ - ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਜੁਆਕੜੀ ਐ - ਐਡੀ ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀ ਜਿੰਦਗੀ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘਾਊ - ਮੈਂ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਸੀ - ਵਿਚਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁਆਲ ਐ - ਇਹਦੇ ’ਚ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਐ?” ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਿਲੋਂ ਸਹਿਮਤ ਸੀ।
ਸਾਰੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਮੋੜ ਮੁੜਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਗੁਰਮੀਤ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਮੰਗ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਵਿਆਹ ਦਾ ਦਿਨ ਤਹਿ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅੱਜ ਗੁਰਮੀਤ ਇਸ ਘਰੋਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਦਾ ਦਿਲ ਹਿੱਲਿਆ। ਉਹ ਕੋਈ ਪੀਚ੍ਹੀ ਗੰਢ ਲੱਗਦੀ ਸੀ।
- “ਚੰਗਾ ਬੀਜੀ - ਮੈਂ ਚੱਲਦੀ ਆਂ।” ਗੁਰਮੀਤ ਸੱਸ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦੀ ਡੁਸਕ ਪਈ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
- “ਪੁੱਤ - ਗਲਤੀਆਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਬਾਪ ਤੋਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਐਂ - ਮਾਫ਼ ਈ ਕਰੀਂ!" ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਰਦੀ ਹਰਬੰਸ ਕੌਰ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਘੁੱਟੀ ਖੜੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਅ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
- “ਚੰਗਾ - ਬਾਪੂ ਜੀ।“ ਧਾਹ ਮਾਰ ਕੇ ਗੁਰਮੀਤ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗਲ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜ ਗਈ, ਸਕੇ ਬਾਪ ਵਾਂਗ!
- “ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ- ਮਿਲ ਜਿਆ ਕਰੀਂ ਧੀਏ.......।" ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੀਨਾਂ ਪਾਟ ਗਿਆ। ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ‘ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ।
****
ਸ਼ਹੀਦ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ……… ਨਜ਼ਮ/ਕਵਿਤਾ / ਸੁਮਿਤ ਟੰਡਨ (ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ)
ਕਲਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹਰ, ਗਵਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ
ਲਾਲਾ ਜੀ ਜੈਸਾ ਹੌਂਸਲਾ, ਸਿਪਾਹੀ ਕਰਤਾ ਹੈ
ਗਿਰਤੇ ਹੈ ਖਾ ਕਰ ਲਾਠੀ ਜੋ, ਮੁਲਕ-ਏ ਵਤਨ ਕੀ ਆਨ ਮੇਂ
ਆਂਧੀ ਸੇ ਟਕਰਾਨੇ ਕਾ ਦਮ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਭਰਤਾ ਹੈ।
ਕਲਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਗਵਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ॥
ਬੂੜ੍ਹੇ ਕੇ ਕੰਧੋਂ ਪਰ ਟਿਕਾ ਥਾ, ਦੇਸ਼ ਕਾ ਸੰਮਾਨ
ਜਿਸ ਕੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਮੇਂ ਆਜ ਭਾਰਤ, ਆਹੇਂ ਭਰਤਾ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਗਵਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ ।
ਵੋਹ ਲਾਜ ਥੇ, ਸੰਮਾਨ ਥੇ, ਪੂਜਨੀਯ ਲੋਕ ਥੇ
ਕਹ ਕਰ ਸ਼ਹੀਦ ਮੁਲਕ ਜਿਨ੍ਹੇ, ਆਦਾਬ ਕਰ ਕਰਤਾ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਗਵਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ॥
ਕਰਤੇਂ ਹੈ ਦਗ਼ਾ ਆਜ ਜੋ, ਸ਼ਹੀਦੋਂ ਕੇ ਨਾਮ ਸੇ
ਵੋਹ ਆਨੇ ਵਾਲੀ ਨਸਲੋਂ ਮੇਂ, ਤਬਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ।
ਯਹ ਭਾਰਤ ਮੇਰਾ ਭਾਰਤ, ਮੈਂ ਭਰਤ ਇਸੀ ਕਾ ਹੂੰ
ਲੀਏ ਹਾਥ ਮੇਂ ਤਿਰੰਗਾ, ਲਾਜਪਤ ਮਰਤਾ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਗਵਾਹੀ ਭਰਤਾ ਹੈ॥
ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ੈਮਿਲੀ ਪਲੈਨਿੰਗ.......... ਵਿਅੰਗ / ਸਿ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ
ਇਕ ਦਿਨ ਸੱਥ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉਪਰ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤੇ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਵੱਢ ਖਾਧਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੂੰਡ ਧਰਿਆ ਸੀ। ਲੋਕ ਧੜਾ-ਧੜ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੱਥ ਵਿਚ ਇਕੱਠ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਕੀ ਦੱਸੀਏ ਸਰਪੈਂਚ ਸਾਹਬ...! ਮੈਂ ਰਾਤ ਨ੍ਹੇਰੇ ਹੋਏ ਬੌਡਿਆਂ ਅੱਲੀਓਂ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਓਥੇ ਤੀਹਾਂ-ਪੈਂਤੀਆਂ ਦੀ ਕੁਤੀਹੜ ਨਾਨਕਾ ਮੇਲ਼ ਮਾਂਗੂੰ ਬੈਠੀ, ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਲ਼ੇ ਇਉਂ 'ਕੱਠੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਵੇਂ ਅੱਤਿਵਾਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. 'ਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਐ...!" ਇਕ ਨੇ ਦੁਹਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਲੋਕ ਹੱਸ ਪਏ।
-"ਹਾਸਾ ਨੀ ਬਾਈ ਸਿਆਂ...! ਜਿਸ ਤਨ ਲੱਗੀਆਂ ਸੋਈ ਜਾਣੇ...!
ਅਜੇ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ੇ ਅਣਘੜਤ ਜਿਆ ਰੈਂਗੜਾ ਸੀ, ਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਭਾਈ ਰੈਂਗੜਾ ਘੁੰਮਾਉਂਦਾ ਲਿਆ ਭੱਜ਼...! ਮੈਂ ਤਾਂ ਲਾਈ ਦੌੜ ਮੰਗੂ ਕੇ ਮੱਲ ਮਾਂਗੂੰ, ਤੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ...! ਮੇਰੇ ਸਾਲ਼ੇ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਆਏ, ਜਿਵੇਂ ਪੁਲ਼ਸ ਭੁੱਕੀ ਦੇ ਬਲੈਕੀਏ ਮਗਰ ਆਉਂਦੀ ਐ...!"
-"ਉਏ ਆਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿੱਟਦੈਂ ਬਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਪੈ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਇਹ ਕੁਤੀੜ੍ਹ ਕਦੋਂ ਭਲੀ ਗੁਜ਼ਾਰੂ...?"
-"ਬੰਦੇ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲੈ...!" ਇਕ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੱਟ 'ਤੇ ਧੱਫ਼ਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ।
-"ਮਹੀਨਾਂ ਕੁ ਹੋਇਐ...! ਆਹ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ, ਇਕ ਨਵੀਂ-ਨਵੇਲ ਵਿਆਹੀ ਨੂੰਹ ਦਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਦਾ ਮੂੰਹ ਈ ਖਾ ਜਾਣਾਂ ਸੀ ਖ਼ਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣੇਂ ਨੇ...! ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਬੁਰਕ ਜਾ ਭਰਿਆ..!" ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਅਕਾਸ਼ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।
-"ਲੈ ਦੇਖ਼...! ਆ ਦੇਖਿਆ ਨਾ ਤਾਅ, ਬੁਰਕ ਕਿੱਥੇ ਮਾਰਿਆ ਲੋਹੜਾ ਪੈਣੇ ਨੇ...! ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਥਾਂ ਈ ਨ੍ਹੀ ਲੱਭੀ ਕੋਹੜੀ ਹੋਣੇ ਨੂੰ...?"
ਇਕ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ।
-"ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ੋਂ ਤਾਂ ਸਾਲ਼ਾ ਕੁੱਤਾ ਈ ਚੰਗੈ...! ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਵੀ ਨੀ ਢੁੱਕਣ ਦਿੱਤਾ...!" ਅਮਲੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠਾ ਮਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, "ਇਹ ਸਾਲ਼ੀਆਂ ਲੋਟ ਈ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀਐਂ...!"
-"ਪੌਡਰ ਦੀ ਬਾਸ਼ਨਾਂ ਆਈ ਹੋਣੀ ਐਂ...?"
-"ਇਕ ਨਵੀਆਂ ਬਿਆਹੀਆਂ ਲਾਚੜੀਆਂ ਵੀਆਂ ਪੌਡਰ ਥੱਪਦੀਐਂ ਵੀ ਬਹੁਤੈ...!"
-"ਫ਼ੇਰ ਬਚਗੀ ਬਈ...?" ਅਮਲੀ ਨੇ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ਼ ਉੱਚਾ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਉਹਨੇ ਉਠ ਕੇ ਪਾਅਤਾ ਚੀਕ ਚੰਘਿਆੜਾ...!"
-"ਪਾਉਣਾ ਈ ਸੀ...? ਹੋਰ ਉਹਨੂੰ ਚੂਰੀ ਕੁੱਟ ਕੇ ਖੁਆਉਣੀਂ ਸੀ...!"
-"ਫ਼ੇਰ ਰੌਲ਼ੇ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਭੱਜ ਗਿਆ ਹੋਣੈਂ...?"
-"ਹੋਰ ਉਹਨੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਜਿੰਦਾਬਾਦ-ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸੀ...? ਤਲੈਂਬੜਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਤਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਖੱਬੀ ਖ਼ਾਨ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਐ...! ਉਹ ਤਾਂ ਫ਼ੇਰ ਲੰਡਰ ਕੁੱਤਾ ਸੀ...! ਕਿਹੜਾ ਮਗਰ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਫ਼ੁੱਫ਼ੜ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਉਣਾਂ ਸੀ ...?"
ਹਾਸੜ ਪੈ ਗਈ।
-"ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨੀ ਆਈ...! ਬਈ ਇਹ ਸਾਲ਼ੀ ਐਨੀਂ ਕੁਤੀੜ੍ਹ ਆਈ ਕਿੱਧਰੋਂ ਐਂ...?" ਬਚਿੱਤਰ ਛੜੇ ਨੇ ਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਜਿਵੇਂ 'ਘਿਰੜ-ਘਿਰੜ' ਕਰਦੇ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਮਾਰੀਦੈ!
-"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਈ. ਐੱਸ਼. ਆਈ. ਦਾ ਹੱਥ ਲੱਗਦੈ...!" ਅੱਭੜਵਾਹਿਆਂ ਵਾਂਗ ਆਉਂਦਾ ਬਚਨਾਂ 'ਕਾਲੀ' ਬੋਲਿਆ।
-"ਲਓ ਜੀ...! ਬੱਸ ਆਹੀ ਕਸਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ...! ਕਰ ਲਓ 'ਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਘਿਉ ਨੂੰ ਭਾਂਡਾ...!" ਦਲੀਪ ਨੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ।
ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹੱਸ ਪਿਆ।
-"ਮੁਰਦਾ ਬੋਲੂ ਤੇ ਖੱਫ਼ਣ ਈ ਪਾੜੂ...!" ਨੰਜੂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
-"ਜੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਆਸਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਆਲ਼ੀ ਟੈਂਕੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾਂ ਪਿਆ, ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਨੀ ਹਟੂੰਗਾ...! ਇਕ ਆਰੀ ਹੁਕਮ ਦੀ ਲੋੜ ਐ...! ਪੈਟਰੋਲ ਆਲ਼ੀ ਬੋਤਲ ਵੀ ਮੇਰੇ ਘਰੇ ਭਰੀ, ਤਿਆਰ ਪਈ ਐ...!" ਸੁਰਿੰਦਰ ਰਾਮ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਜੋਰ ਨਾਲ਼ ਹਿੱਕ ਥਾਪੜ ਕੇ ਆਪਣੀ 'ਸੇਵਾ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।
-"ਲੈ...! ਇਹਨੇ ਓਦੂੰ ਕੱਛ 'ਚੋਂ ਗੰਧਾਲ਼ਾ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ...!" ਪੂਰਨਾਂ ਖਹਿਰਾ ਬੋਲਿਆ।
-"ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਆਲ਼ੀਆਂ ਟੈਂਕੀਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਧੰਦਾ ਈ ਨ੍ਹੀ...! ਗੰਧਾਲ਼ੇ ਨੀ, ਇਹ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪੈਟਰੋਲ ਆਲ਼ੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਨੂੰ ਈ ਗਰਨੇਟ ਬਣਾਈ ਫ਼ਿਰਦੇ ਐ...!"
-"ਇਹ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ੇ ਈ ਰੱਖੋ...! ਤੁਸੀਂ ਮਾਸਟਰ ਲਾਣਾਂ ਤਾਂ ਜੇ ਮਿਸਤਰੀ ਮੰਜੀ ਨਾ ਠੋਕਣ ਆਵੇ ਤਾਂ ਟੈਂਕੀ 'ਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਐਂ, ਤੇ ਜਾਂ ਜੇ ਕੱਟਾ ਮੱਝ ਚੁੰਘਜੇ, ਪਾਣੀ ਆਲ਼ੀ ਟੈਂਕੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ ਫ਼ੋਰਾ ਲਾਉਨੇ ਐਂ...! ਇਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਥੋਨੂੰ ਆਦਤ ਜੀ ਈ ਪੈ ਗਈ...!"
-"ਯਾਰ ਮੈਂ ਇਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਦੇਖੀ ਐ...!" ਪਾੜ੍ਹੇ ਨੇ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਧਿਆਨਾਂ ਹੋ ਕੇ ਚਲਾਈ, "ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਟੀ. ਵੀ. 'ਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇਖੀ ਜਾਵਾਂ...! ਜੰਗਲ 'ਚ ਇਕ ਮੱਝ ਦਾ ਕੱਟਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਨਦੀ 'ਚ...! ਉਹਦੇ ਮੂਹਰੇ ਨਦੀ 'ਚ ਬੈਠਾ ਮਗਰਮੱਛ...! ਮਗਰਮੱਛ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਝ ਨੇ ਕੱਟਰੂ ਨਦੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਧੂਅ ਲਿਆ ਤੇ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸ਼ੇਰ...! ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਭਾਈ ਕੱਟਰੂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਪਾ ਲਿਆ...!"
-"ਓਹ-ਹੋ...! ਕਿੱਡਾ ਜਾਲਮ ਐਂ...!"
-"ਮੱਝ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਜੋਰ-ਜੂਰ ਲਾਇਆ, ਪਰ ਉਹਨੇ ਕੱਟਰੂ ਨਾ ਛੱਡਿਆ...! ਫ਼ੇਰ ਮੱਝ ਨੇ ਕੀ ਕੀਤਾ, ਸਿਰਤੋੜ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਭੱਜ ਲਈ ਤੇ ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ 'ਚ ਈ ਸੈਂਕੜੇ ਮੱਝਾਂ 'ਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਲਿਆਈ...!"
-"ਵਾਹ ਜੀ ਵਾਹ...!"
-"ਉਹ ਤਾਂ ਆ ਪਈਆਂ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਛਾਉਣੀ ਵਾਂਗੂੰ...! ਤੇ ਮੱਝਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਖਿਲਾਰੇ...! ਸ਼ੇਰ ਚੱਕ ਲਿਆ ਸਿੰਗਾਂ 'ਤੇ...! ਕਰਤਾ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ, ਤੇ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭੱਜਣ ਨੂੰ ਰਾਹ ਨਾ ਲੱਭੇ...! ਉਹ ਤਾਂ ਜਿੱਧਰ ਭੱਜੇ, ਭੂਸਰੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਮੂਹਰੇ...!"
-"ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਭੈੜ੍ਹੇ ਐ ਭਾਈ...! ਆਈ 'ਤੇ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪਾੜ ਧਰਦੇ ਐ...!"
-"ਪਰ ਸਰਪੰਚ ਸਾਹਿਬ...!" ਪਾੜ੍ਹੇ ਨੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ, "ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨੀ ਆਈ, ਬਈ ਉਹਨੇ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੋਊ...? ਬੋਲਣਾਂ ਤਾਂ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਨੀ...!"
-"ਬਈ ਰੱਬ ਜਾਣੇ...! ਇਹ ਤਾਂ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਈ ਐਂ ਗੁਣ ਐਂ ਕੋਈ...! ਫ਼ੇਰ ਕੱਟਰੂ ਛੁਡਾ ਲਿਆ...?"
-"ਹਾਂ...! ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਉਹਨੇ ਕਰ ਬਹੁਤ...! ਪਰ ਕੱਟਰੂ ਛੁਡਾ ਲਿਆ...!"
-"ਕਿਆ ਬਾਤ ਐ...! ਮਾਂ ਤਾਂ ਫ਼ੇਰ ਮਾਂ ਈ ਹੁੰਦੀ ਐ ਬਈ...! ਜਿਹੜੀਆਂ ਜੁਆਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੀ ਕਰਦੀਆਂ, ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡੈਣਾਂ ਆਖਦੇ ਐ...! ਐਥੇ ਤਾਂ ਆਬਦੇ ਜੁਆਕ ਛੱਡ ਕੇ ਪੇਕੀਂ ਜਾ ਵੜਦੀਐਂ...!"
-"ਮੈਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆਗੀ...! ਤੁਸੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਾਤ ਸੁਣ ਲਓ...!" ਅਮਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਲਈ, "ਆਹ ਜਿੱਦਣ ਮਰਦਮ-ਸ਼ਮਾਰੀ ਆਲ਼ੇ ਆਏ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਲ਼ੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛੀ ਜਾਣ, ਅਖੇ ਅਮਲੀ ਜੀ, ਆਪ ਕੀ ਆਯੂ ਕਿਤਨੀ ਹੈ...? ਮੈਖਿਆ, ਬੱਤੀਆਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀਂ ਐ ਤੇ ਪੰਜਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਤੇਤੀਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਣੈਂ...! ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜਗੇ...! ਬਈ ਦੱਸੋ ਸਾਲ਼ਿਓ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਆਯੂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ 'ਨੰਦ-ਕਾਜ' ਕਰਨੈਂ...?" ਅਮਲੀ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਹਾਸਾ ਪੈ ਗਿਆ।
-"ਤੁਸੀਂ ਓਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਆਓ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਸਤੇ 'ਕੱਠੇ ਹੋਏ ਐਂ...!" ਸਰਪੰਚ ਬੋਲਿਆ। ਉਹ ਅਵਲ਼ੀਆਂ-ਸਵਲ਼ੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਅੱਕ ਗਿਆ ਸੀ।
-"ਇਹਦਾ ਇੱਕ ਹੱਲ ਹੈਗਾ ਸਰਪੈਂਚ ਜੀ...!" ਪਿੱਲਾ ਦਰਜੀ ਬੋਲਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਬਿੰਡੇ ਵਾਂਗ ਟਿਆਂਕੀ ਸੀ।
-"ਦੱਸ਼...?"
-"ਉਹ ਜਿਹੜਾ ਛੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕੰਮ ਜਿਆ ਤੋਰਿਆ ਸੀ, ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ 'ਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ...? ਆਪਾਂ ਉਹੀ ਕੰਮ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀ ਕਰਦੇ...?"
-"ਲੈ, ਹੋਰ ਕਾਹਨੂੰ ਕੰਮ ਐਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ...!" ਕਿਸੇ ਨੇ ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
-"ਫ਼ੇਰ ਪੜਵਾਈ ਚੱਲੋ ਲੱਤਾਂ...! ਕੋਈ ਬਾਨ੍ਹ ਐਂ...?"
ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਏ।
-"ਗੱਲ ਪਿੱਲੇ ਦੀ ਵੀ ਠੀਕ ਐ...! ਪਰ ਨਸਬੰਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਪਊ...!"
-"ਦੇਖੋ ਜੀ...!" ਪਿੱਲੇ ਨੇ ਫ਼ੇਰ ਵਾਰੀ ਲਈ।
-"ਆਹ ਹੱਡਾਂਰੋੜੀ ਵੱਲੀਂ ਕਤੂਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਈ ਫ਼ਿਰਦੀਐਂ...! ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਈ ਕਰਨੀਐਂ...? ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਓ ਕੁੱਤੇ ਮਾਰਨ ਆਲ਼ੀ ਦੁਆਈ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਦਾ ਕਰੋ ਓਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਂਗੂੰ, 'ਪਰੇਸ਼ਨ...!"
-"ਇਹ ਤਾਂ ਪਾਪ ਐ ਬਈ...!" ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿਉਂ ਗ੍ਰੰਥੀ ਬੋਲਿਆ।
-"ਫ਼ੇਰ ਗ੍ਰੰਥੀ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਲੈ ਆਓ...! ਰੱਬ ਦੇ ਜੀਅ ਐ...!" ਪਿੱਲਾ ਵੱਟ ਖਾ ਗਿਆ।
ਗ੍ਰੰਥੀ ਉਠ ਕੇ ਤੁਰ ਚੱਲਿਆ।
ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਡਾਂਗ ਵਾਂਗ ਸਿਰ ਵਿਚ ਵੱਜੀ ਸੀ।
ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਹੋ ਗਈ।
-"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਇਕ-ਦੋ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਦਿਓਂ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਸੌਖਾ ਹੋਜੇ...!" ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹਾਜ਼ਰ ਆਂ ਜੀ...!" ਸਾਧੂ ਘੈਂਟ ਨੇ ਹਿੱਕ ਠੋਕ ਦਿੱਤੀ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲ਼ੇ ਵੈਨ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆ ਗਏ।
-"ਹਾਂ ਬਈ..! ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਤਿਆਰ ਐ...?" ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਬੇਥਵੀ ਗੱਲ ਸੁੱਟੀ।
-"ਇਕ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਆਂ ਜੀ, ਸਰਪੈਂਚ ਜੀ...!" ਅਮਲੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਗਜ ਉੱਚਾ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਿਆ।
ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹੋਰ ਉਹਦੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ।
ਅਮਲੀ ਕੋਲ਼ ਗੋਲ਼ ਜਿਹਾ ਜਾਲ਼ ਫ਼ੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਬੁਛਕਾਰ ਕੇ ਬਿਸਕੁਟ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜਾਲ਼ ਸੁੱਟਦਾ। ਜਦ ਕੁੱਤਾ ਜਾਲ਼ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਸਦਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲ਼ੇ ਉਸ ਦੇ ਜਬਰੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਾਲ਼ਾ ਟੀਕਾ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵੈਨ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦੇ।
ਅਮਲੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਜਾਲ਼ ਫ਼ੜੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਦਿਸਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਮ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਜਿਹੀ ਨਾਲ਼ ਝਾਕਦਾ, ਗਿੱਦੜਮਾਰ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ, "ਆ ਜਾ...! ਆ ਜਾਹ ਬੇਲੀ ਮੇਰਿਆ..!! ਬਥੇਰੇ ਲਾਡ ਲਡਾ ਲਏ ਤੂੰ ਵੀ..! ਸਾਲ਼ਿਆ ਪੈਂਤੀ ਕਤੂਰਿਆਂ ਦਾ ਪਿਉ ਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਬਣਕੇ ਖ਼ਸਮ ਚੰਦ, ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਆਕੜ-ਆਕੜ ਦਿਖਾਉਨੈਂ...? ਆ ਜਾਹ...! ਅੱਜ ਲਿਆਂਦੀ ਤੈਨੂੰ ਖੱਸੀ ਕਰਨ ਆਲ਼ੀ ਮੋਟਰ...! ਇਹ ਲਾਉਣਗੇ ਤੇਰੇ ਖੁਰੀਆਂ...! ਹਲਾਲ ਕਰਨਗੇ ਤੇਰੀ ਉਹ ਨਾੜ, ਜਿਹੜੀ ਸਿਆਪੇ ਹੱਥੀ ਐ...! ਸਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਜੰਮ-ਜੰਮ ਕੇ ਛਾਉਣੀ ਬਣਾ ਧਰੀ...! ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਰੱਬ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਜੁਆਕ ਜੰਮਣ ਆਲ਼ੀ ਨੀ ਦਿੱਤੀ...? ਪਰ ਪੁੱਤ ਹੁਣ 'ਭਾਅਪਾ ਜੀ' ਬਣਨ ਜੋਗਾ ਤੈਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਨੀ ਛੱਡਣਾ...! ਕਰ ਲੈ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਜਿਹੜੇ ਅਛਨੇ-ਪਛਨੇ ਕਰਨੇ ਐਂ...! ਦੇ ਲੈ ਰੋਹਬ...! ਪਤਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਲੱਗੂ, ਜਦੋਂ ਬੇਸੁਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਰਤ ਟਿਕਾਣੇਂ ਆਈ...! ਫ਼ੇਰ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰਦਾ ਫ਼ਿਰੇਂਗਾ, ਬਈ ਮੈਂ ਆਬਦੀ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰੀ ਜੋਕਰਾ ਨੀ ਰਿਹਾ...! ਜੇ ਇੱਕ ਅੱਧੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਰ ਵੀ ਲਈਏ...? ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਣਿਆਂ ਫ਼ਿਰਦੈਂ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਦਾ ਸ਼ੇਖ਼...!"
ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲ਼ੇ ਹੱਸਦੇ ਲੋਟ-ਪੋਟ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
-"ਪਾਪ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਕਰਨਾ...! ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਲ਼ਿਓ ਸਾਨੂੰ ਈ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਬਣ-ਬਣ ਦਿਖਾਉਣ ਲੱਗਪੇ...! ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪੈਗੇ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਸੱਤ ਫ਼ੇਰੇ ਲਏ ਹੁੰਦੇ ਐ...! ਤੁਸੀਂ ਤਾ ਲੱਗ ਗਏ ਸੀ ਟਾਹਲੀਆਂ ਵਿਹੁ ਕਰਨ..! ਕੁੱਤੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਥੋਡਾ ਸਰਿਆ ਨਾ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਚਿੰਬੜੇ...! ਸਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਹਾਅਥ ਈ ਨੀ ਰਹੀ ਥੋਨੂੰ...! ਊਂ ਈਂ ਹਲ਼ਕ ਤੁਰੇ...! ਨਾਸਾਂ 'ਚ ਦਮ ਈ ਐਨਾਂ ਕੀਤਾ ਪਿਐ, ਬੱਸ ਈ ਕੋਈ ਨੀ ਰਿਹਾ...!"
-"ਅਮਲੀਆ, ਇਹ ਓਹੀ ਐ, ਜਿਹੜਾ ਧੋਨੀ ਕੀ ਨੂੰਹ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਿਆ ਸੀ...!" ਨਾਲ਼ ਦੇ ਨੇ ਹੋਰ ਫ਼ੋਕੀ ਸਿੰਗੜੀ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ।
-"ਆ ਜਾਹ ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਈ ਮੋਤੀ ਸਿਆਂ...! ਤੇਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਦਾ ਭਾਲ਼ 'ਚ ਤੁਰਿਆ ਫ਼ਿਰਦੈਂ...! ਤੇਰਾ ਤਾਂ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ ਸਿਗਨਲ ਫ਼ੱਟੜ ਅੱਜ਼...! ਤੂੰ ਤਾ ਕੁੜੀ ਯਾਹਵੇ ਦਿਆ ਸਾਰੇ ਬਾਡਰ ਈ ਟੱਪ ਗਿਆ...? ਇਕ ਚੋਰੀ ਤੇ ਉਤੋਂ ਸੀਨਾਂ ਜੋਰੀ..! ਲੈ ਡਾਕਧਾਰ ਸਾਹਬ...! ਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਚਿਮਟਾ ਜਿਆ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ੜਾਇਓ, ਇਹਦਾ ਕਲਿਆਣ ਦੇਖਿਓ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੈਂ..! ਜਣੀਂ ਖਣੀਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਜਾ ਚਿੰਬੜਨਾ, ਕੋਈ ਰਾਹ ਐ...? ਡਾਕਧਾਰ ਜੀ, ਅੱਬਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹਦਾ ਕੰਮ ਜੜਾਂ 'ਚੋਂ ਈ ਕਰ ਲੈਣ ਦਿਓ...? ਇਹ ਸਾਲ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਜਾਅਦੇ ਚਾਂਭਲ਼ਿਆ ਲੱਗਦੈ..? ਸਾਲ਼ਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੋਹਣਾਂ-ਸੁਨੱਖਾ...! ਕਿਸੇ ਕੁੱਤੀ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਨਾਂਹ-ਨੁੱਕਰ ਨੀ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ, ਤੇ ਸਾਲ਼ਾ ਜਾ ਕੇ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ-ਕੁੜੀਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਟਰਾਈਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ...? ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਰਨ ਟੈਛਟ...!" ਅਮਲੀ ਨੇ ਜਾਲ਼ ਉਸ ਦੇ ਗਲ਼ 'ਚ ਜਾ ਪਾਇਆ।
ਕੁੱਤਾ ਧੁਰਲ਼ੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਸਾਲ਼ਿਆ ਬਹਿੜਕਿਆਂ ਦਿਆ...! ਤੈਨੂੰ ਐਸ ਅੜੰਗੇ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਈ ਨੀ ਸੀ...! ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਣਿਆਂ ਫ਼ਿਰਦਾ ਸੀ ਬਿਨ-ਲਾਦਨ ਸਾਡੇ 'ਤੇ..! ਦੱਸੋ ਗੌਰਮਿੰਟ ਜੀ, ਇਹਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਖੂੰਜੇ ਰੱਖਣੈਂ...? ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਐ...! ਅਬ ਤੇਰਾ ਕਿਆ ਹੋਗਾ ਕਾਲ਼ਿਆ...?"
-"ਅਮਲੀਆ, ਕਿਤੇ ਇਹਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਨਾ ਦੋਨੋਂ ਜਹਾਨ ਸਫ਼ਲੇ ਕਰ ਜਾਈਂ...!" ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਇਹ ਕੌਣ ਐਂ ਬਈ...?" ਅਮਲੀ ਨੇ ਬਾਜ਼ ਵਰਗੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੇੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਮੁੜ ਕੇ ਕੋਈ ਨਾ ਬੋਲਿਆ।
-"ਥੋਡਾ ਕੰਮ ਐਂ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਥਿੜਕਾਉਣਾਂ...!"
-"ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਤੇ ਤੇਰੀ ਵਾਰੀ ਨਾ ਆਜੇ ਅਮਲੀਆ...! ਕਿਤੇ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾ ਖੱਸੀ ਕਰ ਮਾਰਨ...!" ਲੱਛੇ ਕੂਕੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਵੱਡੇ ਭਾਈ...! ਅਖੇ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਸੌਂ ਜਾ...! ਉਹ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, ਚੁੱਪ ਈ ਕਰ ਜਾਣੈਂ...! ਸਾਡਾ ਕੀ ਐ...? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਜਿਹੋ ਜੇ ਐਸ ਜਹਾਨ ਤੇ ਆਏ, ਤੇ ਜਿਹੋ ਜਿਆ ਨਾ ਆਏ...!" ਅਮਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਸ ਦੀ ਲੰਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਚੀਸ ਬੋਲੀ।
-"ਅਮਲੀਆ..! ਤੂੰ ਬੰਦੇ ਫ਼ੜਦਾ ਫ਼ੜਦਾ ਕੁੱਤੇ ਕਦੋਂ ਕੁ ਤੋਂ ਫ਼ੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ...?" ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦਿਆਂ ਸਿੰਗੜੀ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ।
-"ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਬਾਈ...! ਅਜੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੱਪ ਫ਼ੜਨ ਲੱਗਣੈਂ, ਸੱਪ...! ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਤੇਰੇ ਅਰਗੇ ਕੌਡੀਆਂ ਆਲ਼ੇ...! ਉਏ ਜੇ ਥੋਨੂੰ ਨੀ ਧੀਆਂ-ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਦਰਦ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਹੈ...! ਨਾਲ਼ੇ ਸ਼ਰਮ ਤਾਂ ਥੋਨੂੰ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ...! ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਨਾ ਰੰਨ ਤੇ ਨਾ ਕੰਨ..! ਪੈਂਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਥੋਡੀਆਂ ਨੂੰ ਐਂ...! ਫ਼ੜਨੇਂ ਤਾਂ ਇਹ ਥੋਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਐ, ਪਰ ਫ਼ੜੀ ਜਾਨੈਂ, ਮੈਂ..! ਜਿਹੜਾ ਹੈ ਵੀ ਬੋਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਅਰਗਾ 'ਕੱਲਾ...!"
ਕੁੱਤੇ ਫ਼ੜਨ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲ਼ੇ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਗਏ।
-"ਸਰਪੈਂਚ ਸਾਹਿਬ...! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਾਂਮੀਂ ਭਰੋਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਮਲੀ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਐਂ...!" ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਤੇ ਜਦੋਂ 'ਲਾਕੇ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਮੁੱਕ ਗਏ ਸਰਕਾਰ ਜੀ, ਫ਼ੇਰ...?" ਅਮਲੀ ਨੇ ਅਗਲਾ ਡਰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ।
-"ਫ਼ੇਰ ਬੰਦਿਆਂ 'ਤੇ ਹੋਜਾਂਗੇ...! ਬੰਦੇ ਵੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਟ ਕੁੱਤੀਏ ਨੀ ਕਹਿਣ ਦਿੰਦੇ...! ਆਏ ਸਾਲ ਜੁਆਕ ਪਾਥੀ ਮਾਂਗੂੰ ਪੱਥ ਧਰਦੇ ਐ...!"
ਹਾਸਾ ਮੱਚ ਗਿਆ।
-"ਕੁੱਤਿਆਂ ਆਲ਼ਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮੁਖ਼ਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਐਂ ਜੀ...! ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਅੱਤ ਈ ਚੱਕ ਲਈ ਸੀ...!"
-"ਚੱਲ ਕੋਈ ਨਾ...! ਨਾਲ਼ੇ ਕੰਮ ਕਰੀ ਚੱਲ ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਪੈਸੇ ਲਈ ਚੱਲ਼...!" ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਚਲੋ...! ਜਿਵੇਂ ਤੂੰ ਲੋਟ ਸਮਝੇਂ ਸਰਪੈਂਚਾ...!"
ਅਮਲੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਚਿੰਤਾ.......... ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ / ਧਰਮਿੰਦਰ ਭੰਗੂ
ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤੀ 'ਚਿੰਤਤ' ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲ ਲਈ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋਈ। ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚਲੇ ਖਾਣਪੀਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਕਰਵਾਈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਬਾਰੇ ਮੋਟੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਨ, ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ..... ਅਤੇ ਸਮਾਗਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਖਿਲਰੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਗਲਾਸ ਤੇ ਪਲੇਟਾਂ ਚਿੰਤਤ ਸੰਸਥਾ ਦੀ 'ਚਿੰਤਾ' ਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਚਿੰਨ੍ਹ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜਨਮਦਿਨ ਮੁਬਾਰਕ ਮੇਰੀ ਬੱਚੀ !!!..........ਰਿਸ਼ੀ ਗੁਲਾਟੀ, ਐਡੀਲੇਡ (ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ)
ਤਨੀਸ਼ਾ ! ਮੇਰੀ ਬੱਚੀ !! ਆਪਣੀ ਵਾਅਦਾ ਖਿਲਾਫੀ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦੇ ਵੀ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਯਾਦ ਹੈ ਅੱਜ ਵੀ 24 ਦਸੰਬਰ 2008, ਦਿਨ ਬੁੱਧਵਾਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦਾ ਕਰੀਬ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਜਦ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਬੀ ਜੁਦਾਈ ਪਾ ਗਏ ਸਾਂ । ਜਦ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ “ਛੋਟੀ ਗਰਿਮਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੀਂ”, ਉਦੋਂ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੇ ਹਾਂ ? ਵੀਜ਼ਾ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਸਮੇਟਾ ਸਮਾਟੀ ‘ਚ ਕਦੋਂ ਬਿਨਾਂ ਖੰਭਾਂ ਤੋਂ ਕਿਧਰੇ ਉੱਡ ਗਿਆ, ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ । ਮੁੜ ਜਦ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆ ਕਦਮ ਧਰੇ ਤਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਲੋਕ, ਅਣਜਾਣਿਆ ਵਾਤਾਵਰਨ, ਅਣਜਾਣਿਆ ਮਾਹੌਲ । ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਵੱਢ ਵੱਢ ਖਾਣ ਨੂੰ ਕਰੇ । ਪਰ ਕੁਝ ਵੀ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਦਿਲ ਦੇ ਕੋਨੇ ‘ਚ ਇੱਕ ਆਸ ਸੀ ਕਿ ਚਲੋ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਾੜੇ ਮੋਟੇ ਸੈੱਟ ਹੋ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾ ਹੀ ਲੈਣਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਵਾਅਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਈ ਜੂਨ ‘ਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲਵਾਂਗੇ । ਛੇ ਮਹੀਨੇ... ਸਾਲ... ਸਵਾ ਸਾਲ... ਹੁਣ ਤਾਂ ਡੇਢ ਸਾਲ ਵੀ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ । ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਹਰ ਦਿਨ ਹੀ ਡੇਢ ਡੇਢ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੀਏ ? ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਵੀ ਨੇ ਤੇ ਕੋਈ ਦਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਜੋਦੜੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ । ਰੱਬ ਦੇ ਹਾੜ੍ਹੇ ਪਾ ਪਾ ਦੇਖ ਲਏ । ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜੇ ਵੀ ਲੰਬੀਆਂ ਜੁਦਾਈਆਂ ਬਾਕੀ ਨੇ । ਤੇਰੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਕੇ ਹੈ । ਗਰਿਮਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕੋਈ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਮੀ ਪਾਪਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਤੂੰ ਸਬਰ ਰੱਖਿਆ । ਮੇਰੀ ਬੱਚੀ ! ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਸਬਰ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਨਸੀਬ ਹਾਂ ਜੋ ਤੂੰ ਸਾਡੀ ਬੇਟੀ ਹੈਂ । ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਜਾਂ ਕੇਕ ਆਦਿ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖੁਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈਂ । ਇਸ ਨੰਨ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ਜ਼ਬੇ ਅੱਗੇ ਸਾਡਾ ਸਿਰ ਝੁਕਦਾ ਹੈ । ਤੈਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ! ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੀ ਨੇਕ ਨੀਅਤੀ ਨੂੰ ਫਲ ਲਾਵੇ । ਤੇਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰੇ ਤੇ ਜਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੇਰੇ ਕਦਮ ਚੁੰਮੇ ।
ਆਮੀਨ !
ਹਸਰਤਾਂ.......... ਗ਼ਜ਼ਲ / ਬਲਜੀਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਕਦੇ ਮੁਹੱਬਤਾਂ
ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣ ਉਹ ਇਬਾਰਤਾਂ।
ਬੋਲਦੇ ਖੰਡਰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤੋ
ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਨ ਕਦੇ ਇਮਾਰਤਾਂ।
ਸੱਸੀ ਸੋਹਣੀ, ਰੇਤ ਕੱਕੀ ਤੇ ਝਨਾਂ
ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪ ਘੜੀਆਂ ਕਿਸਮਤਾਂ।
ਉਮਰ ਭਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ
ਪੂਰੀਆਂ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਫਿਰ ਵੀ ਹਸਰਤਾਂ।
ਕੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਕੀ ਹੈ ਬੁਢਾਪਾ ਇਹ
ਹਾਏ ਬਚਪਨ ਹਾਏ ਉਹ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ।
ਕਰ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਉਨਤੀ ਬੜੀ
ਬਾਕੀ ਬੜੀਆਂ ਹਨ ਅਜੇ ਬੁਝਾਰਤਾਂ।
ਜਿੱਥੇ ਬੇਇਤਫਾਕੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ
ਖੇੜੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਨ ਓਥੋਂ ਹਿਜਰਤਾਂ।
ਸਦੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਉਹ ਕਦੇ
ਜਿਸ ਲਈ ਨਿੱਤ ਕੀਤੀਆਂ ਇਬਾਦਤਾਂ।
ਬਹੁਤੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਖੋਜਦੇ
ਕੁਝ ਕੁ ਫਿਰਦੇ ਭਾਲਦੇ ਨੇ ਸ਼ੁਹਰਤਾਂ।
ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਣ ਉਹ ਇਬਾਰਤਾਂ।
ਬੋਲਦੇ ਖੰਡਰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤੋ
ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਨ ਕਦੇ ਇਮਾਰਤਾਂ।
ਸੱਸੀ ਸੋਹਣੀ, ਰੇਤ ਕੱਕੀ ਤੇ ਝਨਾਂ
ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪ ਘੜੀਆਂ ਕਿਸਮਤਾਂ।
ਉਮਰ ਭਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ
ਪੂਰੀਆਂ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਫਿਰ ਵੀ ਹਸਰਤਾਂ।
ਕੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਕੀ ਹੈ ਬੁਢਾਪਾ ਇਹ
ਹਾਏ ਬਚਪਨ ਹਾਏ ਉਹ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ।
ਕਰ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਉਨਤੀ ਬੜੀ
ਬਾਕੀ ਬੜੀਆਂ ਹਨ ਅਜੇ ਬੁਝਾਰਤਾਂ।
ਜਿੱਥੇ ਬੇਇਤਫਾਕੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ
ਖੇੜੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਕਰਨ ਓਥੋਂ ਹਿਜਰਤਾਂ।
ਸਦੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਉਹ ਕਦੇ
ਜਿਸ ਲਈ ਨਿੱਤ ਕੀਤੀਆਂ ਇਬਾਦਤਾਂ।
ਬਹੁਤੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਖੋਜਦੇ
ਕੁਝ ਕੁ ਫਿਰਦੇ ਭਾਲਦੇ ਨੇ ਸ਼ੁਹਰਤਾਂ।
ਖੋਟ.......... ਲੇਖ / ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਔਜਲਾ
ਦੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨੂੰ ਮਿਲਾਵਟ ਜਾਂ ਖੋਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਲਮਾਂ (ਗਿਆਨੀਆਂ) ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਿਲਾਵਟ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। (1) ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਅਤੇ (2) ਸਜਾਤੀ ਮੇਲ। ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਨੁੰ ਉਹ ਖੋਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਜਾਤੀ ਮੇਲ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਜਾਤੀ ਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੇਲ, ਸੁਗੰਧੀ ਵਿਚ ਸੁਗੰਧੀ ਦਾ ਮੇਲ। ਏਸੇ ਤਰਾਂ ਸੁਰਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਦਾ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸਮਾਣਾ ਆਦਿ: (ਨਾਨਕ ਲੀਨ ਭਇਓ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿਉ, ਜਿਉ ਪਾਨੀ ਸੰਗਿ ਪਾਨੀ॥ (253)
ਦੂਸਰਾ ਜੋ ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮਿਲਾਵਟ ਅਖਵਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵਖ ਵਖ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਵਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਤੇਲ ਦਾ ਮੇਲ, ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਮੇਲ, ਦੁਧ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੇਲ, ਸੁਗੰਧ ਅਤੇ ਦੁਰਗੰਧ ਦਾ ਮੇਲ ਆਦਿ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨੀ ਸੁਭਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਮੂਰਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ ਅਤੇ ਸਜਾਤੀ ਮੇਲ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ। ਫਿਰ ਏਥੇ ਇਹ ਵੀ ਰਾਏ ਹੈ ਕਿ ਮੂਰਖ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਆਣੇ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ 100 ਮੂਰਖ ਇਕਠਾ ਕਰ ਲਵੋ ਸਾਰੇ ਇਕ ਹੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣਗੇ ਅਤੇ ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿਅਣੀ ਗਲ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਬੋਲੇਗਾ ਨਾਂ ਮੰਨਣ ਯੋਗ ਗਲ ਹੀ ਕਰੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਸਿਆਣੇ ਬੈਠ ਜਾਣ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਵਖਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾ ਵਖਰੇ ਹੋਣਗੇ ਪ੍ਰਤੂੰ ਦੋਨੋ ਹੀ ਸੱਚ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਦੋਨੋ ਹੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਗਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਹੋਏ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਖਾਂਦੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋਨੋ ਹੀ ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਕਰਮ ਦੇ ਧਾਰਣੀ ਸਨ। ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਸਨ ਏਸੇ ਕਾਰਣ ਜਦੋਂ ਧੋਬੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਾਵਣ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਇਕਲੀ ਰਹਿ ਕੇ ਆਈ ਹੈ ਤਾਂ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਿਆਂ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਓਸ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਅਜ ਵੀ ਲੋਕ ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਤੀ ਸਵਿਤਰੀ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਦੇ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਰਾਜ ਇਕ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਲੋਕ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੀ ਰਾਸ ਲੀਲਾ ਕੀਤੀ, ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁਧ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਰਥਵਾਨ ਬਣੇ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਓਸੇ ਹੀ ਰਣਭੂਮੀਂ ਵਿਚ ਕੌਰਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਾਪ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈਂਦਿਆਂ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਝੂਠ ਬੁਲਵਾਇਆ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਨਹਂਿ ਇਸ ਯੁਧ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਂ ਚੁਕਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਨਜਰ ਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਣ ਵੀ ਤੋੜ ਦਿਤਾ। ਬੇਸ਼ਕ ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਪਿਛੇ ਇਕ ਹੀ ਇਛਾ ਸੀ, ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ (ਰਾਜ) ਦਿਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਨਿਰਸਵਾਰਥ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਅਵਤਾਰ ਦਾ ਸੁਭਾ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਇਕ ਆਤਮਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਵਖਰੇ ਸੁਭਾ ਰਖਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਜਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਓਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਰਾਮਰਾਜ ਭਾਵ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਹਾਮੀ ਸਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਦੋ ਵੇਲੇ ਦੇ ਨਿਤਨੇਮ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਪਾਠ ਭਾਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਰਾਮਾਇਣ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸਨ।
ਹੁਣ ਦੂਸਰੇ ਮੇਲ ਦੀ ਗਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਜਾਤੀ ਮੇਲ ਦੀਆਂ ਵੀ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਣਾ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁਖੀ ਸੁਭਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁਖ ਦੋ ਤੱਤਾਂ (ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ) ਭਾਵ ਮਨ ਅਤੇ ਤਨ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਉਤੇ ਅਗੇ ਛੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੁਰਤ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਏਕੇ ਨਾਲ ਦਬਾ ਰਖਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੋਹ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਸੰਸਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੰਕਾਰ, ਲੋਭ ਅਤੇ ਕਾਮ, ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਦੇ ਮਰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਦੀ ਖਤਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਆਲਮ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਮਰ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਕਰਤੇ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ) ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੰਕਾਰ ਵਾਸ਼ਨਾ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁਖ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਿਸ ਰੁਤਬੇ ਤੇ ਮਨੁਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਭੁਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਉਪਰ ਵਲ ਜਾਣ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤਾਂਗ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਹੰਕਾਰ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਪਦਵੀ (ਵਸਤੂ) ਤੋਂ ਉਚੀ ਪਦਵੀ ਦੀ ਤਾਂਗ ਹੈ। ਲੋਭ ਵਾਸ਼ਨਾ ਹੋਰ ਹੋਰ ਮਾਇਆ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਇਕਠੀ ਕਰਕੇ ਬਲਵਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਤਾਂਗ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਪਰ ਦਿਤੀਆਂ ਦੋ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੀਸਰੀ ਵਾਸ਼ਨਾਂ ਭਾਵ ਕਾਮ ਵਾਸ਼ਨਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਰੀਬ ਇਕ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਤਰਸਦਾ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਮੀਰ ਸੈਂਕਿੜਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਤ੍ਰਿਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਮੇਂ ਮਰਾਕੋ ਦੇ ਇਕ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ 1000 ਬੇਗਮਾਂ ਸਨ। ਏਸੇ ਤਰਾਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਇਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀਆਂ 600 ਬੇਗਮਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ 400 ਰਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹ ਫਿਰ ਮਨੁਖ ਦਾ ਸੁਭਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਵੀ ਮਨ ਦਾ ਸੁਭਾ ਬਣ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮਨ ਨੇ ਤਨ (ਸਰੀਰ) ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਕਰ ਰਖਿਆ ਹੈ ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਸਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨ ਮੰਨ ਕੇ ਤਨ (ਸਰੀਰ) ਬੀਮਾਰ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਣ (ਮਰਨ) ਦੀ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਮਨ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤਨ ਦੀ ਭੁਖ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਨ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸਵਾਦ ਲਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੋਰ ਖਾਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਨ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਥਕ ਕੇ ਫੇਲ (ਖਤਮ) ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਆਤਮਾਵਾਂ ਭੂਤਾਂ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਅਤੇ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਟਕਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਮਨੁਖਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋਬਾਰਾ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਗਰਭ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਗਰਭ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾਂ ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬੁਰੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਘਟ ਸਨ ਅਤੇ ਉਚੇ ਖਿਆਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਧ, ਇਸ ਲਈ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਧ ਭਟਕਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨੇਕ ਆਤਮਾਵਾਂ ਘਟ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜ ਕਲ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਹੋ ਰਿਾਹਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਅਜ ਕਲ ਨੇਕ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਧ ਭਟਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਖੋਟ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਨੇਕ ਆਤਮਾਵਾਂ ਇਧਰ ਓਧਰ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭਟਕਣਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਤੀਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਖੋਟ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਾਂ ਅਤੇ ਤਥ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਏਸੇ ਹੀ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਪਾਠਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਕ ਜਰੂਰੀ ਅੰਸ਼ ਜੋ ਬਾਕੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਸਾਡੀ ਸਿਖੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਖੋਟ ਦਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜ ਕਲ ਇਤਨੀਂ ਖੋਟ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਿਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਵਰਗੀ ਸ੍ਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਮਰ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਘੁਣ ਵਾਂਗ ਖਾਈ ਜਾਰਹੀ ਹੈ। ਅਧਰਮੀਂ ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਈਗੋ-ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਲਾਲਚ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਕੇ ਵਕਤੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਆਪਣੇ ਪਖ ਵਿਚ ਕਰਕੇ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਖੋਟ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਵੇਂ ਸੋਨਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿਚ ਪਾਕੇ ਢਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਤੋਂ ਵਖਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹ। ਏਸੇ ਤਰਾਂ ਧਰਮ ਵੀ, ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਧਰਮੀਂ ਪੁਰਸ਼ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਪਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਧਰਮੀਆਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਧਰਮੀਂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਧਰਮੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਕਾਰਣ ਇਹ ਖੋਟ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਖੋਟ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਣ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਖੋਟ ਤਾਂ ਡੇਰਾਵਾਦ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਤਨੀ ਫੈਲ ਚੁਕੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜ ਕਲ ਤਾਂ ਇਸਤੋਂ ਬਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਸੰਭਵ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਇਤਨੇ ਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁਕੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਸਤੋਂ ਤਾਂ ਥੋੜੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਆਮ ਸਿਖ ਦੇ ਵਸ ਵਾਲੀ ਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਖੋਟ ਜੋ ਅਤਿ ਦੀ ਖਤਰਨਾਕ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਸਾਡੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂ ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਘੁਣ ਲਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ। ਅਜੇ ਕਲ ਦੀ (2ਮਈ) ਹੀ ਗਲ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਲੰਬੇ ਦਾਹੜੇ ਅਤੇ ਭਰਵੇਂ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਇਆ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਂਰਾਜ ਦੇ ਆਗਮਨ ਪੁਰਬ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਕਮੇਟੀ ਪਾਸੋਂ ਕਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਿਆ। ਕਥਾ ਅਕਸਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਸੋ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਇਕ ਮਨ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਉਸ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਕਥਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਸਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਬਿਆਨਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਚਾਰ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਪੜੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸੱਤੇ ਬਲਵੰਡ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਗਲ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਲੈਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਗਲ ਰੌਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਝਗੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੋ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਗਿਅਨੀ ਜੀ ਇਸਦੀ ਰੋਕ ਵਾਸਤੇ ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੇ। ਸੋ ਇਸ ਨੂੰ ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਗਿਆਨੀ ਵਿਚ ਹੰਕਾਰ ਵਾਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਕਹਾਂਗੇ ਓਥੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿਚ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਵੀ ਜਰੂਰ ਕਹਾਂਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਛਿਕੇ ਟੰਗ ਕੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪਖ ਪੂਰਿਆ। ਅਜ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਿਲਾਵਟ ਆ ਚੁਕੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਧਾਰਮਕ ਜਾਂ ਅਧਰਮੀਂ ਕਹਿ ਦੇਣਾ, ਦਿਖਾਵੇ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਜਿਵੇਂ ਬਗਲ ਵਿਚ ਛੁਰੀ, ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਮ, ਰਹਿਤ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਕਰਮ ਵਿਚ ਅਧੂਰੇ, ਕਹਿਣੀ ਅਤੇ ਕਥਨੀਂ ਵਿਚ ਜਿਮੀਂ ਅਸਮਾਨ ਜਿਨਾਂ ਅੰਤਰ, ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ, ਚਾਪਲੂਸੀ ਨਾਲ ਧਾਰਮਕ ਪਦਵੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨੇ। ਅਜ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਇਤਨੀਂ ਖੋਟ ਮਿਲ ਚੁਕੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉਪਾ ਫੇਲ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜ ਲੋੜ ਹੈ ਨਿਰ-ਸਵਾਰਥ, ਕਰਨ, ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਿਰੋਲ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਭਿਖਾਰੀ ਸਿਖਾਂ ਦੀ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਮੇਹਰ ਕਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਆਪ ਹੀ ਸਵਾਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਪੂਰੀ ਕਰੇ।
ਆਪੇ ਹਰਿ ਇਕ ਰੰਗੁ ਹੈ ਆਪੇ ਬਹੁ ਰੰਗੀ॥
ਜੋ ਤਿਸ ਭਾਵੇ ਨਾਨਕਾ ਸਾਈ ਗਲ ਚੰਗੀ॥ (726)
****
ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਡਾਕਟਰ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਿਓਲ ਬਾਰੇ..........ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ / ਮੁਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਘੱਗ
ਡਾਕਟਰ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਿਓਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿਤਾ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਲ ਮਨ ਲੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਪੜਾ ਸਮਝ ਕੇ ਅਗੇ ਹੀ ਅਗੇ ਤੁਰੇ ਗਏ। ਕਾਲਜ ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋੲ ਪਰ ਹੋਰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇਛਾ ਇਡੀ ਪਰਬਲ ਹੋਈ ਕਿ 1965 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1972 ਤਕ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਚ ਵਿਦਿਆ ਪਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ , ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ,ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਬੋਰਡ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿੱਭਾ ਕੇ ਇਕ ਵੇਰ ਫੇਰ ਮੌੜ ਕਟ ਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਰੀਡਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਚੇਅਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਚੇਅਰ ਮੈਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿੱਭਾ ਕੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਘਟ ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣੇ।। ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫੁਰਮਾਨ “ਸੁਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਰਹਿਸੀ ਮੇਰੇ ਜੀਅੜੇ ਬਹੁਰ ਨਾ ਆਵੈ ਵਾਰੀ” ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਜੋੜਨਗੇ ਇਹ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਬੜਾ ਕੁਝ ਸਿਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਕਈ ਵੇਰ ਪੜ੍ਹਨ ਉਪਰੰਤ ਮੈਂ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਿਆ।
ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ( ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ)
ਲੇਖਕ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਿਓਲ
ਸਿ਼ਲਾ ਲੇਖ ਦਿਲੀ-32
ਮੁਲ: 100 ਰੁਪਏ ਪੰਨੇ 104
ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਬਾਹਰਲੀ ਦਿਖ ਨੂੰ ਇਨੀ ਮਹਤੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਚੁਗਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਾਦਗੀ ਹੀ ਸਾਦਗੀ ਸੀ। ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਸਾਦਗੀ, ਸਾਦਾ ਪੋਸ਼ਾਕ ਅਤੇ ਸਾਦੀ ਖੌਰਾਕ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਦਿਖ ਵੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਦੀ ਜਿਹੀ ਜਿਲਦ ਉਪਰ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਨਾਮ। ਪੁਸਤਕ ਵਿਕਦੀ ਸੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ। ਕੁਝ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੀ ਛੱਪਦੇ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਬੂਲਦਿਆਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵੀ ਬਾਹਰਲੀ ਦਿਖ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਗੱਲ ਆਪਾਂ ਸਿਰਫ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦ ਕੋਈ ਪੁਸਤਕ ਖ੍ਰੀਦਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰੰਗ ਬਰੰਗਾ ਕਵਰ ਅਤੇ ਅਲ ਬੱਲਲਾ ਨਾਂ ਖਿਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਿਓਲ ਜੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ “ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ” ਸ਼ੈਲਫ ਤੇ ਪਈ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਰੰਗ ਬਰੰਗਾ ਕਵਰ ਖਿਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਉਂਗਲੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵਲੋਂ ਦਿਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਆਕੱਰਸ਼ਕ ਕਵਰ ਅਤੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵਲੋਂ ਦਿਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੁਸਤਕ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ।
ਪੁਸਤਕ ਹਥ ਵਿਚ ਹੈ ਆਰਟ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਨਾਮ ਲਈ ਵਰਤੇ ਅਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਚਲਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਹਰਕਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹੈ। ਤਾਰੇ ਰਾਤ ਰਾਣੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਬਦਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਪਿਲਤਣ ਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਭੂਮਕਾ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਰੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਭੁਮਕਾ ਮੇਰੀ ਆਜਾ਼ਦ ਸੋਚ ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਹੇਗੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਿਜੀ ਰਾਏ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਾਗਾਂ।
ਪਹਿਲਾ ਰੇਖਾ ਚਿਤ੍ਰ ਜਿੰਮੀ ਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਲੇਖ ਰਿਸਦਾ ਜ਼ਖਮ ਕਹਾਣੀ ਵਰਗਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਉਤਸਕਤਾ ਵਧੀ। ਇਦਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦਿਓਲ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਵਖਰੀ ਵਿਧੀ ਅਪਨਾਇਗਾ।
ਰਿਸਦਾ ਜਖ਼ਮ
ਜਿੰਮੀ
ਦਿਓਲ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਿੰਮੀ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਨੁਮਾ ਰੇਖਾ ਚਿਤ੍ਰ ਉਲੀਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਹਰਭਜਨ ਦਿਓਲ ਸਬਦਾਂ ਦੇ ਬੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਰੰਗ ਰੂਪ ਬਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਤਫਸੀਲ ਦਿੰਦਾ ਦਿੰਦਾ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸੂਝਵਾਨ ਪਛਮੀ ਪਰੈਸ ਰਿਪੋਰਟਰ ਵਾਂਗ ਬੜੇ ਹੀ ਸਹਿਜ ਵਿਚ ਖਾਸ ਖਾਸ ਨੁਕਤੇ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲਗਾ। ਪਛਮੀ ਪਤ੍ਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਤ੍ਰਕਾਰੀ ਵਿਚ ਇਹੋ ਅੰਤਰ ਹੈ ਕਿ ਪਛਮੀ ਪਤ੍ਰਕਾਰ ਨਿਊਜ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪਤ੍ਰਕਾਰ ਵਿਊਜ਼। ਇਦਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦਿਓਲ ਕਟੜ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਸ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਾਕ “ ਸਮਾਜਕ ਇਨਕਲਾਬ ਬਾਰੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰ ਦਿਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ” ਇਕ ਅਟਲ ਸਚਾਈ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ। ਅਗੇ ਜਾ ਕੇ ਜਿੰਮੀ ਇਸ ਕਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ ਹੈ “ ਮੈਂ ਦਿਲ ਨੂੰ ਉਕਾ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਹੈ । ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਉਹ ਭਗੌੜੇ ਬਣ ਗਏ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤਰਕ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਸੁਣਕੇ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਗਏ ।” ਇਕ ਹੋਰ ਸੋਨੇ ਵਰਗੀ ਸਚਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਦਿਓਲ ਜਿੰਮੀ ਤੋਂ ਕਹਾਂਊੁਦਾ ਹੈ।
“ਜਿਥੇ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਰਥਕ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਤੇ ਕਟਾਖਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਬੁਰਜਵਾਕਰਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ।” ਦਿਓਲ ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਸਲਾਹਣਯੋਗ ਹੈ।
ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਆਪ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਸ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਹੀ ਮਖੀ ਤੇ ਮਖੀ ਮਾਰੀ ਜਾਣਗੇ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਚਿਤ ਪਿਆ ਪਹਿਲਵਾਨ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜੇਤੂ ਹੈ। “ਜਿੰਮੀ ਦੇ ਉਦ੍ਹਾਰਣ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇਕ ਮਤਵਾਜ਼ੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ ਹੁਣ ਅਗਲੇ ਰੇਖਾ ਚਿਤ੍ਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾ
ਗਜ਼ਾਲੀ ਪੁਲਾਂਘ
ਲੂਸੀ ਬਰਾਊਨ
ਲੂਸੀ ਬਰਾਊਨ ਨਾਮ ਦੀ ਸਕਾਟ ਇਸਤ੍ਰੀ ਅਤੇ ਦਿਓਲ ਇਕ ਡਬੇ ਵਿਚ ਸਫਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰੇਲ ਦੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਤੁਰੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਰੇਲ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਜਾ਼ਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਹਦੂਦਬੰਦੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕੇ ਗਲ ਬਾਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਂਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਦਿਓਲ ਇਕ ਪਤ੍ਰਕਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਲੁਸੀ ਬਰਾਉਨ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਉਹ ਇੰਗਲਸ਼ ਅਤੇ ਸਕਾਟ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਓਹਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ( ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੰਗਲਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਅਸੀਂ ਸੌੜੇ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ ) ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਦਿਓਲ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ “ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਨਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਨਹੀਂ ਖੁਲ੍ਹ ਜਾਣ ਤੇ ਸਭ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ” ਦਿਓਲ ਨੇ ਬੜੀ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਕਲਚਰ’ਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲੀ ਤਾ ਕੋਈ ਨਾਅਰੇ ਬਾਜ਼ੀ ਨਹੀ ਬੜੇ ਹੀ ਸਾਦੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਦਿਓਲ ਆਖਦਾ ਹੈ “ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੀ ਕਿੱਤਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਥ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ। ਵਿਹਲੇ , ਪੁਜਾਰੀ ਅਨਪੜ੍ਹ , ਕੁੱਰਪਟ ਲੋਕ ਇਸ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਹਨ “
ਅਗੇ ਚਲ ਕੇ ਦਿਓਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ ਦੀ ਪਿਠਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਗਡੀ ਮਜ਼ਲ ਤੇ ਪੁਜਦੀ ਹੈ ਲੂਸੀ ਬਰਾਊਨ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਲ ਨੂੰ ਹਰਨੀ ਵਾਂਗ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਗਲੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸੰਗਾਊ ਕਲਚਰ ਵਿਚ ਇਹ ਮੁਮਕਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਸਫਰ ਦਾ ਸਾਰ ਅੰਸ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਨਾ-ਸਮਝਣ ਕਾਰਨ ਨਫਰਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਪਛਮੀ ਦਿਲ ਪੂਰਬੀ ਧੜਕਣ
ਜਾਨ ਹੁਚਸਨ
ਜਾਨ ਹੁਚਨਸਨ “ ਪਛਮੀ ਦਿਲ ਪੂਰਬੀ ਧੜਕਣ “ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇਹ ਰੇਖਾ ਚਿਤ੍ਰ ਕਈ ਦਫਾ ਪੜ੍ਹਨ ਉੁਪਰੰਤ ਮੇਰੇ ਪਲੇ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਆ ਕਿ ਜਾਨ ਹੁਚਸਨ ਦਾ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਬ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਹਦ ਤਕ ਸੀ। ਧਾਰਮਕ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਂਝ ਹੈ ਕਿ ਉਹ” ਬੋਲਤ ਬੋਲਤ ਵੱਧੇ ਵਿਕਾਰ” ਦੇ ਫੁਰਮਾਨ ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸ ਤੇ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚਣ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਅਟਲ ਸਚਾਈ (ਅਦਰਸ਼ਵਾਦ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਨਿਰਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਨਿਰੋਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ) ਦਾ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਕੀਤਾ ਜਿ਼ਕਰ ਚੰਗਾ ਲਗਾ।
ਨਾਸੂਰ ਉਪਰ ਨਸ਼ਤਰ
ਡਾਕਟਰ ਰੇ ਆਸਬਰਨ
ਡਾਕਟਰ ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਬੰਗਾਲੀ ਸਹੇਲੀ ਨਾਜ਼ਨੀਨ ਦੇ ਜਿਕਰ ਨਾਲ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਵਡੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਸਲਾਈਡ ਐਂਡ ਲੈਡਰ ਦੀ ਖੇਲ ਵਾਂਗ ਲੈਡਰ ਤੋਂ ਪੈਰ ਉੁਖੜਨ ਕਾਰਨ ਬਰਿਟਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਸਿਖਰੋਂ ਤਿਲਕ ਕੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪੁਜ ਗਈ ਸੀ। ਜਰਮਨ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਨ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਰੂਸ ਅਤੇ ਚੀਨ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿਚ ਜੁਟ ਗਏ ਰੂਸ ਨੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਧਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਚੀਨ ਨੇ ਤਿੱਬਤ ਵਿਚ ਫੌਜ ਭੇਜ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਚੀਨੀ ਭਾਈ ਭਾਈ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੈਹਰੂ ਐਂਡ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਵਖੀ ਵਿਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰਿਆ। ਹਿਮਾਲੀਆ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਦੀ ਕਠਨਾਈ ਕਾਰਨ ਚੀਨ ਸਪਲਾਈ ਲਾਈਨ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਖ ਸਕਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਪਿਛੇ ਹੱਟਣਾ ਪਿਆ। ਚੀਨ ਨੇ ਸਬਕ ਸਿਖਦਿਆਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਮਾਓਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਮੌਲਾਨਾ ਭਾਸ਼ਾਨੀ ਚੀਨੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਰੋਕ ਥਾਂਮ ਲਈ ਆਈ ਪਾਕਸਤਾਨੀ ਫੋਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਤੇ ਤੇਲ ਪਾਇਆ ,ਬੰਗਾਲੀ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ ਪਾਕਸਤਾਨ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ । ਵਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਹਾਲਾਤ ਬਿਗੜੇ। ਆਸਾਮੀਆਂ ਦੇ ਤਸੱਦਦੀ ਵਿਓਹਾਰ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਆਸਾਮਾਨ ਸੇ ਗਿਰਾ ਖਜੂਰ ਮੇਂ ਅਟਕਾ ਵਰਗੀ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਚੀਨ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਰਸੂਖ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਤੇ ਪਾਕਸਤਾਨ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਂਜਾਂ ਨੇ ਸਿਧੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਅਗਰ ਇਦਾਂ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਨਾ ਚਿਰ ਪਾਕਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਮਾਓਵਾਦੀ ਸੋਚ ਰਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿੰਗ ਫਸੇ ਰਹਿਣੇ ਸਨ। ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਂਝ ਹੈ ਕਿਸੇ ਬੈਰੂਨੀ ਤਾਕਤਵਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਿਧਾ ਦਖਲ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੂੰਦਾ ਹਾਂ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਹਿਜਾਨ ਨੂੰ ਕਬੂਲਦਾ ਹੋੲਆਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੋਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਮਿਊਨਸਟ ਸਟਡੀ ਸਰਕਲ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਚੁਪ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗਾਊ ਬੰਦੇ ਵਡੀਆਂ ਵਡੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਤਾਂ ਉਚ ਕੋਟੀ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਸੀ ਬਾਦਲੀਲ ਸ਼ਬਦਾ ਦਾ ਗੁਲਦਸਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਸੀ ਪਰਾਪਤੀ ਘੱਟ ਬਸ ਤਕਰੀਰਾਂ ਹੀ ਤਕਰੀਰਾਂ। ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬੀਮਾਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਸੀ ਪਰ ਨਸ਼ਤਰ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੀ ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਇਸ ਰੇਖਾ ਚਿਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾਸੂਰ ਉਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਨਸ਼ਤਰ ਜਿਆਦਾ ਢੁਕਮਾਂ ਹੋਵਿਗਾ। ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
“ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਆਸ ਬਨ੍ਹਾਉਂਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਆਪਸੀ ਦਵੰਦ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉਲੰਘ ਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਭਵਿਖ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਾਨਵੀ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣ ਸਕੇਗੀ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਤਹ ਉਪਰ ਜੰਮੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਇਸ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਨਗੀਆ “ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਇਲਾਹੀ ਹੁਕਮ ਵਾਂਗ ਮੰਨਦਾ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜੇ ਜਕ ਦਾ ਸਿ਼ਕਾਰ ਵੀ ਹੈ” ਜੋ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਾਂ , ਕਰ ਰਹੇ ਹਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ? ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰੀਏ………………ਕੀ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਢੁੱਡ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ਜਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਧੀਮੀ ਤੋਰ ਤੁਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ? ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। “ ਮਾਰਕਸ ਵਾਦ ਇਕ ਨਵੀਂ ਫਿਲਾਸਫੀ ਸੀ ਖੜੋਤ ਵਿਚ ਆਏ ਸਮਾਜ ਲਈ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੋਚ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ਰੂੜੀ ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਿਛ੍ਹਾਂ ਖਿਚੂ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲਾ ਦਿਤਾ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਾਦ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇ ਇਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ 70 ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਨੇ ਅੰਦਰ ਗਤੀ ਆਗੂ ਖਰੀਦ ਲਏ ਮੀਡੀਆ ਖਰੀਦ ਲਿਆ। ਦਿਓਲ ਨੇ ਰੇ ਆਸਬਰਨ ਵਲੌ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਨਿਘਾਰ ਬਾਰੇ ਜੋ ਦਲੀਲ ਦਿਤੀ ਹੈ ਉਸ ਤੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਰੇਗਾ ਕੌਣ । ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਕੁਝ ਇਕ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਹਰ ਬੁਧੀਜੀਵ ਗੱਲ ਵਿਚ ਫੌਰ ਸੇਲ ਦਾ ਫਟਾ ਪਾਈ ਖੜਾ ਹੈ।
ਗੋਰੇ ਬਦਨ ਤੇ ਕਾਲਾ ਤਿਲ
ਲੌਰੀ ਬਲੂਅਰਟ
ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰੇ ਦੀ ਆਖਰੀ ਲਾਈਨ “ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਸ਼ਾਪ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦੀ ਤੇ ਸੈਂਡਵਿੱਚ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਆਸਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ” ਆਸਣ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਪਖੀ ਹੈ । ਯੋਗ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਆਸਣ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਾਮਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਵਖ ਵਖ ਆਸਣਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੂਰੂ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਪਨੇ ਅਪਨੇ ਆਸਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਓ ਭਾਵ ਨਿਸਚਤ ਅਸਥਾਨ ਮਲ ਲਓ ਇਥੇ ਥ੍ਹਾਂ ਨਿਸਚਤ ਨਹੀਂ ਇਸ ਲਈ ਆਸਣ ਸ਼ਬਦ ਰੜਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ” ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਅਤੇ ਸੈਂਡਵਿਚ ਦਾ ਆਰਡਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਥ੍ਹਾਂ ਜਾ ਬੈਠੇ।
“ਲੋਰੀ ਬਲੂਅਰਟ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਈਸਟ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਿਟੇ ਵਜੋਂ ਈਦੀ ਆਮੀਨ ਦਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਪਖੀ ਵਿਵਹਾਰ “ਆਪ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀ ਸਚਾਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦਿਓਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਿਰਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਗੇ ਚਲ ਕੇ ਬਲੂਅਰਟ ਦੀ ਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਕਾਲੇ, ਪਾਕਸਤਾਨੀ ਜਮੀਕਨ ਕਠੇ ਹੋਕੇ ਰੰਗ, ਧਰਮ, ਜ਼ਾਤ ਨੂੰ ਅਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਕੇ ਨਚਦੇ ਗਾੳਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਰਾਣੀ ਵਰਗੀ ਏਕਤਾ ਅਨੰਦ ਮਈ ਸਮਾਂ ਪਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ “ ਉਥੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਖੁਲ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਰੰਗ ਜਾਂ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੰਗ ਤੇ ਚਲ ਰਹੀ ਸਿਆਸਤ ਖਤਰਨਾਕ ਹੈ ਪਿਛਾਖੜ ਵਾਲੀ ਹੈ , ਗੈਰ ਇਨਸਾਨੀ ਹੈ ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ ਮਨੁੱਖ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੰਗ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ “ਇਹ ਸੋਚ ਹਰ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਲਿਆਉਦੀ ਹੈ “ਐਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਸਭੇ ਗੁਲਾਮ ਹੀ ਹੋ ਕਿਸ ਦੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਬੇੜੀਆ ਜੇ ਹੱਥ ਵਸ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਭੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਾਸਨੂੰ ਮੁਫਤ ਦੀਆ ਰਿਕਤਾਂ ਛੇੜੀਆਂ ਜੇ ……… ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਨੇ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਤਿਆਰ ਕਰੀਏ ਦੁਧ ਸ਼ੇਰਨੀ ਦਾ ਆਪੇ ਚੁਆ ਲਮਾਂਗੇ” ਧੰਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਕ ਦੀਆਂ ਇਹ ਲਾਈਨਾਂ ਉਪਰ ਦਸੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
“ਪਰ ਲੋਰੀ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਗੱਲ ਪਬਲਿਕ ਤੋਰ ਤੇ ਕਹਿਣੋ ਸੰਗਦਾ ਸੀ ਮਤਾ ਉਹ ਪਾਪੂਲਿਰਜ਼ਮ ਤੋਂ ਨਿਖੜ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਸਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ “ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਖਾੜਕੂ ਸ਼ਬਦ ਸਜਦਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੈਹ ਲਾ ਕੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਖਾੜਕੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਹਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰੋ ਜਦ ਇਕ ਵੇਰ ਖੁਸ ਜਾਣ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਵਿਚ ਝਰੀਟਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਪਰੋਸ ਕੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਅਫਰੀਕਨ ਲੋਕ ਜ਼ਰਖਰੀਦ ਗੁਲਾਮ ਸਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਨ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਮਨ ਕੇ ਵੋਟ ਦਾ ਹਕ ਦੇਣਾ ਸਿਆਸਤ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੋਹਨ ਕੈਨੇਡੀ ਨੇ ਮਾਰਟਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਲਬਾਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਕੱਢ। ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿਚ ਪਰੇਡ ਦੋਰਾਨ ਜੋਹਨ ਕੈਨੇਡੀ ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਕਿੰਗ ਨਾਲ ਹਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲੋਜੀਕਲ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਿਆ। ਜੋਹਨ ਦੇ ਕਤਲ ਉਪਰੰਤ ਟੈਡ ਕੇਨੇਡੀ ਸੈਨਟ ਵਿਚ ਆਊਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਸੈਨਟ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਪਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਪੀਚ ਸਿਵਲ ਰੲਾਟਿ ਦੇ ਹਕ ਵਿਚ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਅਮਰੀਕਨ ਪਬਲਕ ਤੇ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਅਸਰ ਪਿਆ। ਅਫਰੀਕਨ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਆਈਜ਼ਨਹਾਵਰ ਨੇ ਬੜਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋਹਨਸਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜੋਰਜ ਵਾਲਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਕਿ ਜੇ ਤਾਂ ਸਧਾਰਨ ਕਬਰ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੂੰਦਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰੀ ਚਲ, ਜੇ ਮਕਬਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਜਿਆਦਤੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਛਡ ਦੇ ਜਦ ਜੋਰਜ ਵਾਲਸ ਨੂੰ ਸੋਝੀ ਆਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਦੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਦਾ ਹਠ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪੁਲੀਟਕਲ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਕਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਦੋੜ ਵਿਚ ਮੰਡੇਲਾ ਦੀ ਜਿਤ ਹੋਈ।
ਮਾਰਟਨ ਼ਲੂਥਰ ਅਤੇ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾਲੋਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਕਰੈਡਟ ਦੇ ਗਏ। ਸਿਵਲ ਰਾਈਟ ਬਿਲ ਪਾਸ ਹੋਣ ਉੁਪਰੰਤ ਕਾਲਿਆਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਫਸਾਦਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ। ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰਕੀ ਲਈ ਸਾਈਕੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੌਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸ਼ਾਂਤ ਭੁਚਾਲ
ਗੌਡਫਰੀ ਵੈਬਸਟਰ
ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੋਡਫਰੀ ਇਕ ਸੁਚੇਤ ਕਾਮਾਂ ਸੀ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਸੁਹਿਰਦ ਸੀ। ਟੂ ਮੈਨੀ ਚੀਫਸ ਵਿਚ ਵਨ ਇੰਡੀਅਨ ਸੀ। ਤਾਕਤ ਹਥ ਆਉਣ ਤੇ ਗਲੀਂ ਬਾਤੀਂ ਕੜਾਹ ਬਣਾਓਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਮੇਹਨਤ ਕਸ਼ ਨੂੰ ਪਿਛੇ ਧਕ ਕੇ ਸਭ ਕਲੇ ਹੀ ਛਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਮਿਸਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਦੋ ਜੱਣਿਆਂ ਕੜਾਹ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਬਣਾਇਆਂ। ਚੱਤਰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਘੇ ਗੁੜ ਆਟਾ ਤੇਰਾ ਜਲ ਫੂਕ ਬਸੰਤਰ ਮੇਰਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਊਂ ਮੈਂ ਜੋ ਬਚ ਜਾਵੇ ਸੋ ਤੇਰਾ। ਲੋਕ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਗੋਡਫਰੀ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ “ ਜੋ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਗੈਰ ਸਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਗੂ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ” ਅਜ ਦਾ ਲੋਕ ਤੰਤਰ ਇਸੇ ਰਾਹੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਚੋਰ ਠੱਗ ਧੜਵੈਲ ਛੱਤ੍ਰ ਮੇਹਨਤਕਸ਼ ਸਿਰ ਤੋੜਾ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ ਹੈ ।
ਪੌਣ ਨਸ਼ੀਲੀ
ਮੇਅਰੀ ਕਲੈਰਜ
ਮੇਅਰੀ ਕਲੇਰ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ “ ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਘੂਕ ਸੁਤੀਆਂ ਕੌਮਾ ਇਕੋ ਹਲੂਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਗਦੀਆਂ “ ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ਸਿਖ ਤੋਂ ਸਿੰਘ ਬਣਨ ਤਕ ਕੋਈ 225 ਸਾਲ ਲਗੇ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਭੀੜ ਸਮੇਂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਟੱਲੀਆਂ ਖੜਕਾ ਕੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇਗ ਨੂੰ ਹਥ ਪਾਊਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਆਈ। ਨਤੀਜਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਮੈਰੀ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੂਝ ਸੀ, ਭਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤਾਣੀ ਘੱਟ ਉੁਲਝਦੀ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ “ ਨਾਨਕ ਫਿਕੇ ਬੋਲਿਆਂ ਤਨ ਮਨ ਫਿਕਾ ਹੋਏ “ ਅਸੀਂ ਕਿਨਾ’ ਕ ਅਮਲ ਕੀਤਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ “ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ “ ਇਹੋ ਮਾਰਕਸੀ ਪ੍ਰੈਕਟਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਰਗ, ਕੌਮ ਗਰੁੱਪ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਪ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ” ਕੀ ਇਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਕੱਥਨ”ਆਪਣੇ ਹਥੀਂ ਆਪਣਾ ਆਪੇ ਹੀ ਕਾਜ ਸਵਾਰੀਏ” ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਟੇਜ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਜ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੀਲ ਪਥਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖਾਸ ਵਜਾਹ ਹੈ ਸਿਖਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਜਟ ਜਫਾ ਮਾਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਨੂੰ ਮਸੀਹਾ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸਿਖਾਂਦੀ ਹੈ ਆਪਣੇ ਹਕਾਂ ਲਈ ਜੂਝਨ ਲਈ ਪਰੇਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਫਸੋਸ ਅਜ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਥ੍ਹਾ ਮੰਤਰ ਵਾਂਗ ਰਟਨ ਲਗ ਗਏ ਹਾਂ ਇਕ੍ਹੋਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਏ ਹਾਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੋਮਾਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ਮੇਰਾ ਪੇਸ਼ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਪਾੜੇ ਜਾਂ ਸਿਆੜੇ। ਮੇਰੀ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਨਹੀਂ, ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੈ, ਕੁਝ ਕਰ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰਖਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੈ ਸੰਤ ਸਿਪਹੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਰੂਸੀ ਰਾਕਟ
ਤਵਾਰੀਸ਼ ਕਾਵਲੈਂਕੋ
ਕਾਵਲੈਂਕੋ ਵਲੋਂ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਸਤਕਾਰ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲਗਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਾਵਲੈਂਕੋ ਦੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਸੈਹਮਤ ਹਾਂ ਕਵੀ ਯੁਗ ਪਲਟਾਓਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਕਾਊ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਲਮ ਬਾਰੇ ਦੋ ਢੁਕਵੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਅਰਜ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ
“ਘੱਗ” ਵਿਕੀ ਹੋਈ ਕਲਮ ਨਾ ਚੰਗੀ ਝੂਠੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਕਰਦੀ
ਪਾਬੰਦੀ ਵਿਚ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਵੀ ਸਚ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਡਰਦੀ
ਕਾਨੂਨਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਜਕੜੀੲੈ ਕਲਮਾਂ ਹੋਣ ਨਕਾਰਾ
ਦੇਸ਼ ਕੋਮ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਫੇਰ ਲਾਉਣ ਨਾ ਇਟਾਂ ਗਾਰਾ
ਕਾਵਲੈਂਕੋ ਵਲੌਂ ਇਕ ਰੂਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਉਲਥਾ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦਾ ਹੈ
“ਰੱਬ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਨਹੀਂ ,ਮੱਨੁਖ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ,ਰੂਹ ਦਾ ਰਾਗ ਗਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਮੁਰਦਾ ਹੁਸੀਨ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਹਾਂ,ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਤੋਂ ਭਜਦੇ ਹਾਂ, ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਹਾਂ ,ਕਿਧਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ-ਅਸੀਂ ਨਵੈਂ ਰਾਹ ਤੇ ਤੁਰੇ ,ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟੋਇਆ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿਚ,ਦਲਦਲ ਵਿਚ,ਬਰੇਤੇ ਵਿਚ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਤੁਰੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਖਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਸ਼ਰੇਣੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਛਲਾਂਗਾਂ ਮਾਰੀਆ, ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਰਦੇ ਹਨ ਰੂਸ ਵਿਚ ਸਭ ਲੋਕ ਇਕਠੇ ਤੁਰਦੇ ਭਾਵੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਪਹੁਦਰ ੇਪਣ ਵਿਚ ਸ਼ਖਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਹੇਠ ਗਲਤ ਕੱਦਮ ਵੀ ਚੁੱਕਦੀ ਰਹੀ। ਅਸੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰਸਤਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਅਤੈ ਗ਼ੈਰਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਰਾਹੋਂ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਦੋਸਤਵਸਕੀ ਦਾ ਖੁਦਾ ਜੋ ਰੂਸੀ ਕਿਸਾਨ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਅਗਲੇ ਪੜਾ ਤੇ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ- ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਮੁੜ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮੁੜਾਂਗੇ ਕਿਊਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੂਜਿਕ ਹਾਂ।” ਉਪਰੋਕਤ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਦਿਓਲ ਦੀ ਦਲੀਲ “ ਰੂਸ ਵਿਚ ਧਰਮ ਤੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਐਸੀ ਅਵਸਥਾ ਉਤਪਨ ਕਰ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਸਤਕਤਾ ਧਰਮ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਇਨਕਲਾਬ।” ਵਿਚ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਹੈ।
ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਿਚੋੜ ਵਜੋਂ ਕਾਵਲੈਂਕੋ ਦਾ ਕਥਨ “ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਕੇਂਦਰਵਾਦ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੋਣ ਤੇ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਗੈਰ ਮਾਰਕਸੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੌੜੀ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਦੇਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਦੀਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇਗੀ “
ਸਿਆਣੇ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ “ਧੀਏ ਗੱਲ ਕਰ ਨੋਂਹੇਂ ਕੱਨ ਕਰ” ਕਾਵਲੈਂਕੋ ਦੀ ਪੈਸ਼ਨਗੋਈ ਨਾਲ ਦਿਓਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਟੜ ਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸੀਹਤ ਕਰਦਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।
ਉਰਦੂ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ “ਤੂ ਸ਼ਾਹੀਂ ਹੈ ਪਰਵਾਜ਼ ਹੈ ਕਾਮ ਤੇਰਾ ਤੇਰੇ ਸਾਮਨੇ ਆਸਮਾਨ ਔੌਰ ਵੀ ਹੈਂ “ ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਇਨ ਬਿਨ ਢੁਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪੌਡਾ ਪੌਡਾ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਮਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹਨ । ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਦਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਕਠਨਾਈਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦਿਆਂ ਜੋ ਤਜਰਬਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਲਦਸਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। 1965 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1972 ਤਕ ਦਿਓਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਕਦੇ ਵੀ ਸੋਲੀਬਲ ਨਹੀਂ ( ਜੋ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗਵਾ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਚ ਘੁਲ ਜਾਵੇ,ਖੰਡ ਨਮਕ ਸੋਲੀਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ)ਬਣਿਆ ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਸੋਲਵੈਂਟ ( ਜੋ ਦੁਸਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੋ ਲਵੇ ਪਾਣੀ ਆਦ )ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਏ ਸਜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੋ ਲਿਆ। ਲਿਖਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਵਡੀ ਆਲਮਗੀਰ ਜੰਗ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਵਖਰੋ ਵਖਰੇ ਕੈੰਪਾ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਦੋ ਦੈਂਤ ਇਕ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਮਾਇਆ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਪਰਚਾਰ ਦੀ ਘੁਟੀ ਨਾਲ ਜਨਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਮਦਹੋਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨ ਲਗਾ। ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਾਲੇ ਕਾਰਲਮਾਰਕਸ ਨੁੰ ਰਬ ਮੰਨ ਕੇ ਜੋ ਅੜੇ ਸੋ ਝੜੇ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਏ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਾਲਿਆਂ ਲੋਕ ਤੰਤਰ ਦਾ ਡੋਰੂ ਬਜਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਦਿਓਲ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦਾ ਝੌਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਜੁਬਾਨੀ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਸਹੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹ ਇਕ ਸੂਝਵਾਨ ਲੇਖਕ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਨੇ ਲੂਸੀ ਬਰਾਊਨ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਕਲੈਰਿਸ ਦੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕਣ ਲਗਿਆਂ ਨਾਰੀ ਗੁਣ ਉਸ ਦੀ ਕੋਮਲਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਅਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗੈਰ ਨਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਵਜੋਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਦਖਾਇਆ ਹੈ।
ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਵੱਧਾਈ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਦਿਓਲ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਰਹੇਗੀ।
****
ਬੜੇ ਮੁੱਕ ਗਏ ਮੁਕਾਉਣ ਵਾਲੇ......... ਲੇਖ਼ / ਰਾਜੂ ਹਠੂਰੀਆ
ਰੋਕ ਟੋਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀ ਲੱਗਦੀ, ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਰੋਕਣ ਟੋਕਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਾਂਗ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਸਤੀ ਭਰੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸਾੜਾ ਕਰਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਦੋਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਕਿਸੇ ਗਲਤ ਰਾਸਤੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਟੋਕਣਾ ਸਾਡਾ ਫਰਜ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤਾ ਗੁੱਸਾ ਹੀ ਕਰੇਗਾ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਾਗੇ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂਗੇ ਤੇ ਫਿਰ ਐਵੇਂ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ “ਜੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ……, ਜੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਟੋਕ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ……………, ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਲੰਘ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨੇ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਸ ਪਛਤਾਵਾ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਥੋੜਾ ਕਰ ਲਓ, ਚਾਹੇ ਬਹੁਤਾ ਕਰ ਲਓ। ਇਸ ਲਈ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਪਛਤਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿਓ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਤੁਹਾਡੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਦਾ ਉਸ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਉਜਾੜੇ ਵਾਲੇ ਰਾਹੇ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਰ ਜਾਵੇ।
ਕਿੰਨੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਕਰਕੇ, ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਤਬਾਹ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਡ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜੀਹਦੇ ਕੋਲ ਜਿੰਨ੍ਹੇ ਕੁ ਪੈਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਨਸ਼ਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨਸ਼ੇ ਕਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਨੋਜਵਾਨ ਘਰ ਬਣੀ ਦਾਲ, ਸ਼ਬਜੀ ਵਿੱਚ ਜੇ ਲੂਣ ਮਿਰਚ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰੋਟੀ ਵਾਲੀ ਥਾਲੀ ਵਿਹੜੇ ‘ਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹੀ ਨਸੇ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਰਿੱਡਾਂ ਵਿਚ ਆਇਓਡੈਕਸ ਲਾ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸੁਣੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਜੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਉੱਤੇ ਮਲ਼ੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਸੇ਼ ਹਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰਨਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਉਸ ਨਸੇ਼ ਦੀ, ਜੀਹਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਕੋਈ ਨਸ਼ਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੀਹਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਿ਼ੰਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਬਹੁਤ ਜਿ਼ਆਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਉ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇਹਦੇ ਬਿਨਾਂ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਬੜੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ,ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਈਆਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਲਿਖਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਵਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਨਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝੇ ਕਿ ਇਸ ਨਸੇ਼ ਦੀ ਆਦਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਈ? ਕੀ ਹੁਣ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ………ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕੇ ਜਿਹਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨਸੇ਼ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਐਨ੍ਹਾ ਜਿ਼ਆਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਆਏ ਦਿਨ ਕਈ-ਕਈ ਘਰ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਜਾਨਣ ਲਈ ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਈ ਉਹ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਉਹ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕਾ ਕੇ ਛੱਡਣਗੇ। ਮੈਂ ਜਿਹੜੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝ ਹੀ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਖਾਨਾਂ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਸ਼ਰਾਬ। ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਪੀਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸੌ ਪ੍ਰਤੀਸਤ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਪੀ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਰ ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਗੱਲ ਹੈ ਇਹਨੂੰ ਪੀ ਕੇ ਬਦਨਾਮੀ ਅਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦੀ, ਇਹ ਬਦਨਾਮੀ ਅਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਦੇ ਰਾਹ ਉਦੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਧਾ ਤਾਂ ਘਿਉ ਵੀ ਅੰਦਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ, ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਨਸ਼ੇ ਨੇ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ; ਕਈ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਜਾਂ ਪਿਉ ਦੇ ਖਾਲੀ ਕੀਤੇ ਅਧੀਏ, ਬੋਤਲਾਂ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਬੂੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ-ਭਰ ਪੀ ਕੇ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦੇ-ਲੈਂਦੇ ਇਸ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਉ ਜਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਖੁਦ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਪਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਆਦਤ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਈਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਦੋ-ਦੋ ਪੈੱਗ ਲਾ ਕੇ ਸੋਫੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇੱਕ ਦੋ ਪੈੱਗ ਲਾਉਂਦੇ ਇਸ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਬਚਦੀ ਕਸਰ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲੇ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ, ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਵੀ ਪੀਂਦਾ ਉਹਦਾ ਵੀ ਪੈੱਗ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਜੀਹਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਆ ਤੇ ਰੁਮਾਲ ਦੀ ਬੀਨ ਬਣਾ ਕੇ ਅਮਰੀਸ਼ ਪੁਰੀ ਵਾਂਗੂੰ ਸੱਪਣੀ ਕੀਲਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਲਾਚੜਿਆ ਹੋਇਆ ਝੱਟ ਦੇਣੇ ਇੱਕ ਲੰਡੂ ਜਿਹਾ ਪੈੱਗ ਹੋਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਫਿਰ ਖੁਦ ਹੀ ਨਾਗਣ ਬਣ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਵਾਂਗੂੰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਮੇਲ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਕਈ ਲੋਕ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਪੀਣੀ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬੀ ਨਹੀਂ ਕਹਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਕਰ ਕੇ ਪੀਂਦਿਆਂ ਟੱਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਨਿੰਬੂ ਨਚੋੜ-ਨਚੋੜ ਪੀਂਦੇ ਵੇਖੇ ਨੇ। ਦੱਸੋ ਐਡੀ ਕੀ ਥੋਡੇ ਉੱਤੇ ਤਲਵਾਰ ਲਟਕ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਈ ਪੀਣੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਸਿਰ ਧੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਸਮਝੋ। ਬਸ ਜਦੋਂ ਪੀਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਹੁੰਦਾ, ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਹਰ ਵਾਰ ਨਵਾਂ ਬਹਾਨਾ ਕਦੇ ਖੁਸ਼ੀ, ਕਦੇ ਗ਼ਮੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ……… ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ ਹੈ ਪੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਚਾਉਣ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਕੁ ਲੋਕਾ ਦਾ ਜਿ਼ਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਬਦਨਾਮ ਜਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਇਸ ਜਹਾਨੋਂ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੈਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਰਾਹ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ।
ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ‘ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਟੱਲੀ ਹੋ ਗਏ, ਉਹ ਖੁਦ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਬੈਠਾ-ਬੈਠਾ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਲੋਕ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ੍ਹ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਚਲੋ ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਏ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸੋਫੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਉਹਦੀ ਕਾਰ ਚਲਾ ਕੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਹੁਣ ਉਹਦੀ ਕਾਰ ਕਿੱਥੇ ਖੜੀ ਸੀ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਰਕਿੰਗ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕਰ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋ ਜਾਣਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇ ਕੇ ਪੈਲਿਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪਾਰਕਿੰਗ ਕੋਲ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਾਰ ਕਿੱਥੇ ਖੜਾਈ ਆ। ਬੜੀ ਮੁਸਿ਼ਕਲ ਨਾਲ ਥੋੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ ਕੇ ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਕਾਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਜੇਬ ਚੋਂ ਚਾਬੀ ਕੱਡੀ ਤੇ ਕਾਰ ਦੇ ਲੌਕ ਖੋਹਲ ਕੇ ਹਜੇ ਉਹਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਹੱਥ ਜਿਹਾ ਖੜਾ ਕਰ ਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਕਿ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਕੀ ਕਰੀ ਜਾਨੇ ਓਂ ਯਾਰ? ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਕਹਿੰਦਾ ਯਾਰ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਕਾਰ ਖੋਹਲੀ ਫਿਰਦੇ ਓਂ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਯਾਰ ਸਾਡਾ ਆਹ ਬੰਦਾ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਵਾਹਲਾ, ਮੈਨੂੰ ਇਹਦੀ ਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ। ਇਹਨੇ ਇਸ ਕਾਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕੀਤਾ, ਮੈਂ ਚਾਬੀ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖੀ ਤੇ ਲੌਕ ਖੁੱਲ ਗਏ। ਮੁੰਡਾ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ ਕਹਿੰਦਾ ਚਲੋ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਉਹਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਥਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਗੇੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਉਹਦਾ ਗੋਤ ਲਿਖਿਆ ਵੇਖਿਆ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਗੇ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਦੋ ਕੁ ਦੀ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੀਤੀ ਲਹਿ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਝੱਟ ਦੇਣੇ ਬੋਲ ਪਏ “ਹਾਂ ਬਾਈ ਆਹੀ ਕਾਰ ਆ, ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਇਹਦੇ ‘ਚ ਹੀ ਆਏ ਸੀ।” ਮੈਂ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹਜੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਲਵੋ ਹੋਰ ਨਾ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਪੁਲਿਸ ਖਿੱਚੀ ਫਿਰੇ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਇੱਕ ਸਖਸ਼ ਇਟਲੀ ਘੁੰਮਣ ਆਇਆ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਖਾਣੇ ‘ਤੇ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਕੌਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਤੇਲ ਚੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ’ ਆਖਿਆ। ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੰਭਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਵੇਖ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘੜੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਪਲ਼ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਲਾਮਤ ਰਹੇ ਜਦ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਉਹ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਸ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਤਾਮੀਜ਼ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਉਹ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬਹਿਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ੍ਹ ਕੁਝ ਉਹ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਗੱਲ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਜਿ਼ਆਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਬੇਸੁਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਐਨਾਂ ਪਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਉਹਦੀ ਕਈ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਜਤ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਹ ਕੁਝ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜਰਾਂ ਚੋਂ ਗਿਰ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਹੱਥ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੇ ਪੈਰ ਛੂਹ ਰਹੇ ਸਨ ੳਹ ਉਹਦੇ ਗਲ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਗੱਲ ਕੀ ਮੇਜਬਾਨਾਂ ਤਾਂ ਤੇਲ ਚੋ ਕੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਖੁਦ ਛਿੱਤਰ ਖਾਹ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ।
ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਂਦੇ-ਮੁਕਾਉਂਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀਰ ਨਾਲ ਜੋ ਬੀਤੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਰਸਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀਰ ਬਹੁਤ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਵੀ ਮੁਫਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਓਹਦਾ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੀਦੇਂ-ਪੀਂਦੇ ਉਹ ਤੇ ਉਹਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਪਏ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਕੇ ਆਉਨਾਂ ਤੇ ਥੋਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਾਉਨਾ, ਉਹਦੇ ਦੋਸਤ ਨੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਾਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਐਵੇਂ ਮਾਲਕਾਂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪਈ ਆ, ਨਾਲੇ ਤੇਰੀ ਪੀਤੀ ਹੋਈ ਆ, ਸਵੇਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਪਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਡ ਨਾ ਛੱਡੀ ਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤੋਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਬਿੱਲ ਜਾ ਵਜਾਈ। ਮਾਲਕ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੋਹਲਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਪਰ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਾ ਪਿਆ। ਬਿਨਾਂ ਵਜਾਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮਾਲਕ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪੀਣ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਹੋਰ ਕਈ ਕੰਮਾਂ ‘ਤੇ ਲਵਾਇਆ ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡਣ ਵਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਕਹਿ ਛੱਡਦਾ “ਹੁਣ ਤਾਂ ਓਹਦੋਂ ਹੀ ਛੱਡੂੰਂ, ਜਦੋਂ ਦੁਕਾਨਾ ਤੇ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਕ ਗਈ।” ਦੋਸਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਜਿੰਨੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ੍ਹ ਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿ ਕੀਹਦੇ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਮਾਂ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਰ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰੇ ਵਾੜਨ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਸੜਕਾਂ ਉੱਪਰ ਰੁਲਣ ਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਜਾਂ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੌਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੰਮ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੇਪਰ ਵੀ ਕੈਂਸਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਪੰਜਾਬ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਤੇ ਹੁਣ ਸੁਨਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਵੀਰ ਖੁਦ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।
ਹੁਣ ਇਸ ਰਾਹ ਤੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀਰੋ ਫੈਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਤੁਰਦੇ-ਤੁਰਦੇ ਰੁਲਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਰਸਤੇ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਮੋੜਨਾ? ਕੀ ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ? ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਕਹਾਉਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਦਨਾਮੀ ਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਚੀਜ ਹੈ ਜੀਹਦੇ ਬਿਨਾਂ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ-ਕਈ ਵਰੇ ਪੀ ਕੇ ਛੱਡੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ। ਬਸ ਜਦੋਂ ਪੀਂਦੇ ਸੀ, ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੱਲੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਪੀਣੀ ਛੱਡੀ ਹਫਤਾ ਕੁ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਹੁਣ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਬਾਕੀ ਵੀਰੋ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪੀਣੀ ਹੀ ਪੀਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਗੁਲਾਮ ਹੋਣੋ ਬਚਿਓ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਮਕਾਉਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਹ ਲਈ…ਸਮਝ ਲਿਓ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਤਹਾਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਹੀ ਫੈਸਲਾ ਲਵੋਗੇ।
****
ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਇਬਾਦਤ ਹੈ: ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ.......... ਮੁਲਾਕਾਤ / ਰਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੈਂਸੀ
ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮਲਵਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਜੰਮਪਲ਼ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ। ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਆਦਿ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪਿੰਡ 'ਕੁੱਸਾ' ਦਾ ਜੰਮਪਲ, ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਣ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ। ਕੁੱਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਅਲਬੇਲਾ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮਰਹੂਮ ਕਰਮਜੀਤ ਕੁੱਸਾ ਵੀ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹਨ।
ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਦਾ ਜਨਮ 1965 ਨੂੰ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਮਾਤਾ ਗੁਰਨਾਮ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤਖਤੂਪੁਰਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਡੀ। ਐੱਮ। ਕਾਲਜ ਮੋਗਾ ਵਿਖੇ ਲਾ ਕੇ, ਬਾਕੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਕੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ। 'ਕੁੱਸਾ' ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨ ਨਾਵਲ 'ਜੱਟ ਵੱਢਿਆ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਵੇਂ' ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀ, ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਲਿਖੀ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ 'ਦੁਨੀਆ ਮਤਲਬ ਦੀ' ਤਰਸੇਮ ਪੁਰੇਵਾਲ ਦੇ ਪੇਪਰ 'ਦੇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ' ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਕੁੱਸਾ' ਪੰਜਾਬ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਛਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸਨੇ 17 ਨਾਵਲ ਤੇ ਚਾਰ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦਰਪਣ 'ਚੋਂ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੋਲ ਚਾਲ ਬੜੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ 26 ਸਾਲ ਆਸਟਰੀਆ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਪੱਕਾ ਵਸਨੀਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਵਿਚ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਹਿੰਗਾ ਲੇਖਕ ਹੈ।
ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਨਿਰਾ ਦਰਵੇਸ਼, ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਮਿਲਣਾ ਵਾਲਾ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਲਾਡਲਾ ਵੀਰ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਖੇਡਣ ਮੱਲਣ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ, ਪਰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਇਤਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਸਾਹਿਤਕ ਮਨੁੱਖ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਪਹੁ ਫੁੱਟਦੇ ਹੀ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹਨੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਆਪਣੇ ਤਨ 'ਤੇ ਝੱਲੇ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਾਰ ਸਾਲ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਤੰਗ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਤਿਉੜੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪਾਈ, ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰ ਕੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਮਨ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੋਖ ਚਿਹਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ 'ਮੋਹ' ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਇਬਾਰਤ ਨੂੰ ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਉਸ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁੱਲਿਆ ਨਹੀਂ! ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਤੜਪ ਜ਼ਰੂਰ ਉਠਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੁੜ ਉਹ ਚਿਹਰਾ ਕੁੱਸਾ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਉਹਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਰਾਤ ਦੋ ਵਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਵਜੇ ਤੱਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੁਕੱਰਰ ਹੈ। ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਬਾਰਡਰ ਪੁਲੀਸ ਵਿਚ 1996 ਤੋਂ 2006 ਤੱਕ ਕਈ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ, ਨਿਰੰਤਰ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਪਾਠਕਾਂ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ "ਬਾਬਾ ਜੀ" ਕਹਿ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਹ 'ਪੰਜ-ਪਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ' ਅਤੇ 'ਸ਼ੇਰੇ-ਪੰਜਾਬ ਸਪੋਰਟਸ ਕਲੱਬ ਆਸਟਰੀਆ' ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੇਸ਼ ਹਨ ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੁਫਤਗੂ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ :
? ਕੁੱਸਾ ਸਾਹਿਬ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਣਾ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ?
- ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੇਰੀ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਮੁਹੱਬਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਅਭੁੱਲ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਵਾਂਗ 'ਸੱਸੇ' ਅੱਖਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਜਦੋਂ ਨਕਸਲਾਈਟ ਲਹਿਰ ਜ਼ੋਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਡਰਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਨਕਸਲਵਾੜੀਏ ਗੁਰਜੀਤ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਗਰਾਈਂ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀ ਸ੍ਰੀ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁੱਸਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਕੇ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਮਨਪਸੰਦ ਲੇਖਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ?
- ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹਨ ਵੱਲੋਂ ਛੱਡਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਮਨਪਸੰਦ ਲੇਖਕ ਬਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਪ੍ਰੋ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋ, ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਕਰਮਜੀਤ ਕੁੱਸਾ, ਰਸੂਲ ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ ਤੇ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ, ਪਾਓਲੋ ਕੋਇਲੋ, ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ, ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਆਦਿ। ਵੈਸੇ ਬਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ ਮੇਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਗੁਰੂ ਵੀ ਹੈ।
? ਤੁਸੀਂ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵੀ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ- ਕਿਹੜੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾ 'ਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿਰਜੀਆਂ ਹਨ?
- ਮੈਂ ਕੋਈ ੨੦-੨੫ ਕਵਿਤਾਵਾਂ। ੬੦-੬੫ ਦੇ ਕਰੀਬ ਗੀਤ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 7 ਕੁ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ 15 ਕੁ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਅਧੀਨ ਹਨ।
? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਾਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋ?
- ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਦੇ ਸਫਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਨਾਵਲ "ਜੱਟ ਵੱਢਿਆ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਵੇਂ" ਤੋਂ ਹੋਈ। ਠੀਕ ਹੈ, ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਜੋ ਗੱਲ ਆਦਮੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਾਣੀ, ਗੀਤ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ।
? ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਖੜ੍ਹੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?
- ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂਦਰੂ ਜਿਹਾ ਲੇਖਕ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਾਠਕ ਹੀ ਮੋਰੀ ਦੀ ਇੱਟ ਚੁਬਾਰੇ ਨੂੰ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਰਾਖਦਿਲੀ ਤੇ ਦਰਿਆ-ਦਿਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਬਾਬੇ ਬੋਹੜ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੀ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਦਮੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਪੂਰਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸੰਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ-ਹੁੰਦਾ ਬੱਸ 'ਪੂਰਾ' ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਲ ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਗੇ?
- ਹਾਂ ਜੀ, 2 ਅਕਤੂਬਰ 1990 ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਸਟਰੀਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਮੈਂ ਬੜੇ ਜੱਦੋਜਹਿਦ 'ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਗਊਆਂ ਦਾ ਗੋਹਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਹੋਟਲਾਂ ਵਿਚ ਬਰਤਨ ਧੋਤੇ ਤੇ ਬਾਲਕੋਨੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਰਫ਼ਾਂ ਹਟਾਈਆਂ। ਇਸਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਅਕਤੂਬਰ 1994 ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਹੈ।
? ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਕੀ ਹੈ, ਕਈ ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਮ ਨੂੰ 'ਅਸ਼ਲੀਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲੱਚਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ?
- ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਗਰ ਵਿਸ਼ਾ ਪਾਕ-ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਵੀ ਢਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੱਤਾਂ ਪਰਦਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਨਗਨ ਹਾਂ ਜਦ ਕਿ ਇਹ ਗੋਰੇ ਲੋਕ ਨਿਰਵਸਤਰ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਢਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸ। ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲਿਖਿਆ, ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੇ ਨਿੱਡਰ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ। ਬਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ ਨੇ ਬੜੀ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਜੋ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ, ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਚੰਗਿਆਈਆਂ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖੜੇ। ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਨਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ। ਚੰਗਿਆਈਆਂ, ਬੁਰਾਈਆਂ, ਹਾਸੇ ਅਤੇ ਹਾਦਸੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰ ਮੋੜ ਤੇ ਚੈਲਿੰਜ ਬਣ ਟੱਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਬਣਾ ਕੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਫੋਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲੜੀਵਾਰ ਛਪੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੇ ਤੜਥੱਲੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਜੀ, ਤੜਥੱਲੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਦ, ਹਾਉਕਾ ਤੇ ਕਸੀਸ ਦਾ ਮੇਰੇ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ 'ਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੱਚੀ।
ਸਵਾਲ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਅੰਤਰਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਅਸ਼ਲੀਲ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਵੀਰਾਂ ਦਾ ਰੋਸ ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਮ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣੀ ਗੁਆਂਢਣੇ… ਆਮ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਛੜੇ ਤੇ ਗੁਆਂਢਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਘ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਕੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਬਿਲਕੁਲ ਫੋਕਾ ਤੇ ਬੇਹੂਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ। ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇੰਨੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਘਰਵਾਲੀ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕੱਢਦੇ ਹੋ?
- ਮੈਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਮੈ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਹੀ ਲਿਖ ਕੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨੀਯਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦ ਮੈਂ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਮਿਲਣ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਇਕ ਅੱਖਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤਾਂ 13 ਮਾਰਚ 2006 ਵਿਚ 'ਚੜ੍ਹਾਈ' ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਬਾਪੂ ਜੀ 13 ਫਰਵਰੀ 2009 'ਚ!
? ਤੁਸੀਂ ੨੦ ਸਾਲ ਆਸਟਰੀਆ ਤੇ ਜਰਮਨ ਬਾਰਡਰ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਕਈ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਕੀ ਕਦੇ ਜਰਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ?
- ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੋਵੇ। ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਉਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਤਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜਰਮਨ 'ਚ ਫਿਕਸ਼ਨ ਲਿਖ ਸਕਾਂ। ਚਾਹੇ ਮੈਂ ਜਰਮਨ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਆਸਟਰੀਆ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਮੀਡੀਅਮ ਹੀ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਸਕਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਪੜਾਅ ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਦੇਖਾਂ। ਹਾਂ, ਮੈਂ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਡਿਕਟੇਟਰ ਆਡੋਲਫ ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਮੇਰੀ ਜੰਗ' ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ।
? ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਫੋਰਮ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ?
- ਮੈਂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਲਵੋ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਾਂਝੇ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦਾ ਢੰਗ ਕੀ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਗੱਲ ਮੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਉੱਪਰ ਕਿਵੇਂ ਉਕਰੀ ਜਾਵੇ।
? ਕਦੇ ਕਦੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਇਤਨੀ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦੇ ਹੋ?
- ਕਵਿਤਾ ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਉੱਪਰ ਮੇਰੀ ਪਕੜ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਹੁੜਕ ਜਾਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਗੀਤ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੈਂ ਪਾਠਕ ਹਾਂ, ਪਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
? ਤੁਹਾਡੀਆਂ 20 ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਕਈ-ਕਈ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਇਤਨਾ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲੀ ਹੈ?
- ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਧੂਰਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਲੇਖਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਲਿਖਣੋਂ ਹੱਟ ਜਾਵੇਗਾ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲ 'ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ', 'ਤਵੀ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਤੱਕ', 'ਉੱਜੜ ਗਏ ਗਰਾਂ', 'ਤਰਕਸ਼ ਟੰਗਿਆ ਜੰਡ', 'ਜੱਟ ਵੱਢਿਆ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਵੇਂ' ਅਤੇ 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ' ਬਾਹਰਲੇ ਕਈ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਲੜੀਵਾਰ ਛਪੇ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?
- ਇਹਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਕਰਕੇ ਜਿਤਨਾ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਖਸ਼ਿਆ, ਇਹ ਮੈਂ ਲਫ਼ਜ਼ੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਬੈਲਜੀਅਮ, ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ, ਇਟਲੀ, ਫ਼ਰਾਂਸ, ਹੌਲੈਂਡ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੱਦੇ ਆਏ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾਵਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਮੁਫਤ ਵਿਚ ਅੱਧਾ ਸੰਸਾਰ ਗਾਹ ਲਿਆ। ੨੭ ਅਪ੍ਰੈਲ ੨੦੦੩ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਗੋ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਤਖਤਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਸਹਿਬਾਨ ਨੇ ਵੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਥਾਹ ਮਾਣ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਮਿਲੇ, ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲੇ, ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਅਥਾਹ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਮਿਲਿਆ।
? ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਇਤਨੇ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ?
- ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਛਮ ਵਿਚ 40-50 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਸਾਡੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਆਏ ਜਿਤਨੇ ਕਿ ਆਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਧਰ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਵਾਹ ਘੱਟ ਪਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਪਿਆ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨੈਗੇਟਿਵ ਤੌਰ 'ਤੇ। ਇਸ ਖਾਤਰ ਸਾਨੂੰ ਹਾਲੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੁਥਲੀਆਂ ਫਰੋਲਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਤਨੇ ਕੁ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਆਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਵੀ ਅਸਥਾਈ ਹੈ।
? ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਹਰਲੇ ਲੇਖਕ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾਉਂਦੇ ਹਨ?
- ਇਹ ਨਿਰਮੂਲ ਬਦਨਾਮੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਕੁ ਨਾਮਵਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਤੇ ਤੋਹਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਕੁ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਜਿੰਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਆਓ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਤਾਬ ਛਾਪੀਏ? ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਗੂਣੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਛਾਪਣਾ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਹੈ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸੁਚੱਜਾ ਸਾਹਿਤ ਪੈਸੇ ਖੁਣੋਂ ਅਣਛਪਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਾਂ ਅਣਛਪਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
? ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚਲੀ ਜੋ ਗਰੁੱਪਬੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ?
- ਧੜੇਬੰਦੀ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਰੁੱਪਬੰਦੀ ਇਤਨੀ ਮਾੜੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਜਦ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਹਲਕੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇਥੇ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਯੂ ਕੇ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਮਗਰ ਯੂ ਐਸ ਏ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਆਸਟਰੀਆ ਜਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਾਲਾ ਲੇਬਲ ਚਿਪਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਤੇ ਗਰੁੱਪਬੰਦੀ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।
? ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਕਿਵੇਂ ਚੁਣਦੇ ਜਾਂ ਲੱਭਦੇ ਹੋ?
- ਹੋਰਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਵੀ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਚੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਖਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਦੱਸੀ ਗੱਲ ਉਪਰ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਤਨਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਰ-ਪੈਰ 'ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਪਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੋਣ ਆਪ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਚੁਣਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਭਾਅ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹਰ ਲੇਖਕ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮੇਰੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਾ ਆਵੇ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
? ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ?
- ਮੈਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਦਾ ਵੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਰੋਟੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮਸਲੇ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਸਲੇ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਉਥੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਹਾਅ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
? ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਹਨ, ਜੋ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਛੋਹੇ?
- ਇਹ ਸੁਆਲ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੀ ਨਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੋਵਾਂ। ਇੱਥੇ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿੱਠ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਬਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ 'ਹੋਮ ਕਮਿੰਗ' ਵਰਗੀ ਇਕ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਊਠਾਂ ਵਾਲੇ ਬਲੋਚ' ਵਿਚੋਂ 'ਬਾਬਾ ਬਖਤੌਰਾ' 'ਮੜੀਆਂ ਦੇ ਬਲਦੇ ਦੀਵੇ' ਆਦਿ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖ ਲਵੋ, ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਆਈਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
? ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ?
- ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਅਸੀਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਬੰਦੇ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਸਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਆਸਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕ ਸਾਡੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ, ਪੌੜੀ ਨਹੀਂ।
? ਤੁਹਾਡੀ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਹਿਸ਼ ਸੀ?
- ਬਾਈ ਜੀ! ਨਾ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਬਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੇਖਕ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਦੁੱਤੀ ਦਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਬਣਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੀ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਿਤਵਿਆ। ਹਾਂ, ਸਕੂਲ ਕਾਲਜ ਟਾਈਮ ਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਐਕਟਰ ਬਣਨ ਦਾ 'ਹਲ਼ਕ' ਜ਼ਰੂਰ ਉਠਿਆ ਸੀ। ਪਰ 'ਕੱਲਾ-'ਕੱਲਾ ਪੁੱਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਗਾਇਕ ਬਣਨ ਦਾ 'ਹੀਂਗਣਾ' ਛੁੱਟ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੇ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ ਦਾ 'ਕੱਲਾ ਭਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਤੇ ਲਾਡਲਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬੱਸ, ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਤੋਰ ਲਿਆ।
? ਤੁਸੀਂ ਇਤਨੇ ਬਿਜ਼ੀ ਹੋਣ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਦੇ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋ?
- ਜਦ ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ੨੪ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਵਾਰ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਅੱਠ ਕੁ ਵਜੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਵਜੇ ਉੱਠ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਲਿਖਣ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਢੇ ਕੁ ਚਾਰ ਘੰਟੇ, ਮਤਲਬ ਸਾਢੇ ਕੁ ਛੇ ਵਜੇ ਤੱਕ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਬੱਚੇ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਦੇ ਦਸ-ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਤੱਕ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿਣ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਦੀ, ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਾਂ।
? ਤੁਸੀਂ 1990 ਤੋਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੰਗਲੈਂਡ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹੋ, ਜਦ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ 1984 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ 'ਪੁਰਜਾ-ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ', 'ਤਵੀ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਤੱਕ' ਅਤੇ 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ', ਵਿਚ ਚਿਤਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਲਈਆਂ?
- ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਛਪਦੇ 24 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। 1986 ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਖਬਾਰ ਅਤੇ ਰਸਾਲਾ ਪੁੱਜਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੋ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਹ ਕੱਟ ਕੇ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਡੇਢ ਸਾਲ ਲਾ ਕੇ 'ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ', ਨੌਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ 'ਤਵੀ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਤੱਕ' ਅਤੇ ਤਕਰੀਬਨ ਗਿਆਰਾਂ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ' ਲਿਖਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ 'ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ, ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਲਿਖਿਆ।
? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ 'ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ', 'ਤਵੀ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਤੱਕ' ਅਤੇ 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ', 'ਚ ਬੜੀ ਨਿੱਡਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਦਰਦ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕਈ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ "ਸਹਿਜਧਾਰੀ" ਹੋਣ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖਫ਼ਾ ਹਨ?
- ਦੇਖੋ ਬਾਈ ਜੀ, ਜੇ ਮੈਂ ਦਾਹੜੀ ਜਾਂ ਵਾਲ ਕਟਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ। ਪਾਦਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਲਿਖਿਆ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ, ਬਈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਦੁੱਖ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਹੁਣ ਸੁੰਨਤ ਕਰਵਾ ਲਵੋ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਬਈ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇੱਧਰ ਆ ਜਾਵੋ। ਪਾਖੰਡੀ ਬੰਦਾ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰੱਬ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਮੈਨੂੰ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸੁਚੱਜਿਆਂ ਦਾਹੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਹਨ। ਪਰ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਇਹ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਨੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ? ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹਾਂ, ਪਰ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਗੁੜ ਭੋਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਫਿਰ ਵੀ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਚੰਗਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੇ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਲੇਖਕ ਨੂੰ 'ਲੇਖਕ' ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖੀ ਬਖਸ਼ੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਠੋਸੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਕਵੀ ਸੈਨਾਪਤ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਲੇਖਕ ਹਾਂ, ਮਜ਼ਹਬ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਵਰਗਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਉਠਦੇ ਰਹੇ। ਜੇ ਸਿਰਫ ਦਾਹੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹਨ? ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਂਕੜੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ 1947 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਦੇਖ ਲਵੋ।
? ਤੁਸੀਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਕੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਹਨ?
- ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਕ ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲ 'ਡਾਚੀ ਵਾਲਿਆ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰ ਵੇ' ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। "ਹਾਜੀ ਲੋਕ ਮੱਕੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ" ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ "ਸੱਜਰੀ ਪੈੜ ਦਾ ਰੇਤਾ" ਨਾਵਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਲਿਖਿਆ ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲ "ਰੂਹ ਲੈ ਗਿਆ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ" ਨਾਵਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੇਪਰ 'ਹਮਦਰਦ ਵੀਕਲੀ', ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਅਤੇ "ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼" ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਲੜੀਵਾਰ ਛਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਇਕ ਨਵਾਂ ਕਾਲਮ 'ਹਮ ਬੋਲੇਗਾ ਤੋ ਬੋਲੋਗੇ ਕਿ ਬੋਲਤਾ ਹੈ' ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ 4-5 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਾਗਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਂ ਨਾਂ ਤੱਕ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, "ਪਿਛਲਖੁਰੀ ਮੁੜਦਿਆਂ"।
? ਅੱਜ ਕੱਲ ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ ਤੇ ਸਲਾਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
- "ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ" ਨਾਵਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਨਾਵਲ 'ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼' ਇੰਗਲੈਂਡ, 'ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ' ਅਤੇ "ਸਾਂਝ ਸਵੇਰਾ" ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਲੜੀਵਾਰ ਛਪ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਐਡਰੈੱਸ ਛਪਣ ਉਪਰੰਤ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਫੋਨ ਅਤੇ ਪੱਤਰ ਆਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਮਿਲਿਆ। ਉਪਰੋਕਤ ਨਾਵਲ ਹੁਣ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਵਾਰ ਉਡਾਨ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਨੇ ਮਾਨਸਾ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਾਪਿਐ। ਬਹੁਤ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾ ਕੇ ਛਪਵਾਉਣ ਦੀ ਰਾਇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਧੜਮੈਤ ਵਰਗਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਲੜੀਵਾਰ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਿਹਾ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸ੍ਰ: ਬਸੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਘਰ-ਘਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਹੁੰਗਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ "ਤਵੀ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰ ਤੱਕ" ਅਤੇ "ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ" ਲਿਖਿਆ। ਨਾਵਲ "ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ" ਦਾ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਦੀ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਫਰਮ ਕਿਤਾਬੀ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ! ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਨਾਮ "ਸਟਰਗਲ ਫਾਰ ਡਿਗਨਿਟੀ" ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਨਾਵਲ "ਡਾਚੀ ਵਾਲਿਆ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰ ਵੇ" ਮੇਰੇ ਆਤਮਿਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੋਵੇਗੀ।
? ਕੀ ਪਿਛਲੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵੀ ਖਰਵ੍ਹੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੈ?
- ਮੈਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਲਫਜ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ। ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ (ਕਰੈਕਟਰ) ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਹੀ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਗਿਆਨੀ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਵਿਚ ਕੋਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਇਕ ਗੁਨਾਂਹ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਿਮਾਕਤ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਨਾਵਲ 18-18 ਵਾਰੀ ਕਿਤਾਬੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾ ਛਪਦਾ।
? ਤੁਹਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਸਹਿਯੋਗ ਹੈ?
- ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਡੈਡੀ ਜੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ।
? ਜੱਗੀ ਸਾਹਿਬ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓਗੇ?
- ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਸਵਰਨ ਕੁੱਸਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੇਰੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਦਾ ਮੈਂ ਇਕ ਸੁਚੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬੇਟੀਆਂ ਤੇ ਬੇਟਾ ਕਬੀਰ ਚਿੱਕੂ ਕੁੱਸਾ ਹੈ।
? ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਹੈ?
- ਪੜ੍ਹਨਾ, ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣਾ। ਬਾਕੀ ਫੁਰਸਤ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਗਾਉਣ ਪਾਣੀ ਵੀ ਸੁਣ ਲਈਦੈ ਬਾਈ ਜੀ।
? ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ?
- ਬੜੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ ਪਾਠਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਈ ਜੀ, ਪਾਠਕ ਹੀ ਸਾਡੀ ਪੌੜੀ ਹਨ। ਜਿਨਾਂ ਆਸਰੇ ਨਿਰਬਲ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਬੱਸ! ਜਿਉਂਦੇ ਵਸਦੇ ਰਹਿਣ ਮੌਜਾਂ ਮਾਨਣ। ਰੈਂਸੀ ਬਾਈ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ!
Subscribe to:
Posts (Atom)